Η στάση μας απέναντι στα ιστορικά γεγονότα: μια προσπάθεια ψυχολογικής προσέγγισης

Τρίτη, 22 Ιανουάριος 2008 19:23

Τα τελευταία χρόνια γίνονται σε πολλές χώρες συζητήσεις για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα από τα σχολικά βιβλία, για τον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται ή πρέπει να διδάσκεται το μάθημα της Ιστορίας, αλλά και για το πώς προβάλλονται ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα μέσα από κινηματογραφικές ταινίες. Το "κρυφό σχολειό" είναι μύθος ή πραγματικότητα; Εξωραΐζονται από κάποιον συγγραφέα γεγονότα, όπως η Μικρασιατική καταστροφή, με αποσιώπηση της δραματικής κατάστασης στην οποία βρέθηκαν οι 'Eλληνες της Σμύρνης; Είχε ομοφυλοφιλικές τάσεις ο Αλέξανδρος, όπως φαίνεται από την ομώνυμη ταινία του Χόλυγουντ ή όχι; 'Hταν οι Πέρσες πράγματι τόσο απολίτιστοι όσο παρουσιάστηκαν στην ταινία "300"; Και σε όλα αυτά έρχονται να προστεθούν, όσον αφορά πολύ πρόσφατα γεγονότα, οι ανθρώπινες, "μη επιστημονικές" διηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων που περιγράφουν τα γεγονότα από τη δική τους, υποκειμενική, σκοπιά (1).

Στις συζητήσεις αυτές, εκτός από τις απόψεις των επιστημόνων ειδικών ερευνητών -όταν και όσο αυτές ακούγονται, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι αντιδράσεις και οι γνώμες που εκφέρονται από τους μη ειδικούς, από τους πολίτες διαφόρων μορφωτικών επιπέδων, αφού σ' αυτές αντικατοπτρίζονται ανθρώπινα συναισθήματα και αντιλήψεις που σχετίζονται άμεσα με τα συναισθήματα αυτά. Λαοί δε με μακραίωνη ιστορία και με συχνά έντονες και υπερβολικές συναισθηματικές εκδηλώσεις, όπως είμαστε οι 'Eλληνες, νιώθουν ότι τέτοια ζητήματα τούς αφορούν άμεσα ή και ότι τους θίγουν.

Ενώ, λοιπόν, κάποιοι ιστορικοί θεωρούν απαραίτητη την επανεξέταση, την διαφορετική προσέγγιση και αναθεώρηση της Ιστορίας, ακούγονται ως αντίλογος πολλές φωνές που μιλούν για προσπάθεια ισοπέδωσης της ιστορίας, για "στρογγύλεμα" των γεγονότων, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οικονομικά συμφέροντα -μικρά ή "παγκοσμιοποιημένα", για προσπάθεια κατάργησης των ιδανικών, των ιερών και των οσίων των λαών, για καθοδήγηση των νέων προς μια πεζή και χωρίς ιδεαλισμό προσέγγιση της Ιστορίας και της ίδιας της ζωής. Οι φωνές αυτές έχουν συχνά έναν έντονα συναισθηματικά φορτισμένο τόνο διαμαρτυρίας και εκφράζουν την αγωνία ανθρώπων, οι οποίοι νιώθουν να απειλούνται ουσιαστικά και βαθιά.

Η συναισθηματική φόρτιση που συνοδεύει ενίοτε τις διάφορες ιστορικές προσεγγίσεις μπορεί να καταλαγιάσει αν αναλογιστούμε, ότι η Ιστορία που έχουμε μελετήσει και διδαχθεί δεν πρέπει να θεωρείται ως η μοναδική και απολύτως αληθινή προσέγγιση, κι ας βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα. Και δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ειδικός επιστήμονας για να το κατανοήσει αυτό. Ο ιστορικός που συνέταξε το οποιοδήποτε κείμενο, ακόμη κι αν επιδίωξε να είναι αμερόληπτος, δεν παύει να είναι άνθρωπος που καταγράφει τα γεγονότα φιλτράροντάς τα εν μέρει, συνειδητά ή ασυνείδητα, μέσα από τα πιστεύω του, τον συναισθηματικό του κόσμο, τον χαρακτήρα του κτλ. Η εικόνα δε που έχουμε για το παρελθόν (μας) γίνεται ακόμη πιο σχετική, αν σκεφτούμε ότι οι εθνικές ιστορίες είναι κατά κανόνα παρουσιασμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε το έθνος στο οποίο ανήκει ο συγγραφέας να φαίνεται ως "το καλό". Αυτό πολλές φορές επιτυγχάνεται εύκολα, αρκεί ο συγγραφέας να παραλείψει να αναφερθεί σε κάποιες λεπτομέρειες. 'Eτσι, χωρίς καν να λέγεται κάποιο ψέμα, η εικόνα μπορεί να αλλάξει τόσο σε σχέση με την πραγματικότητα, που να διαστρεβλωθεί, και μάλιστα καθοριστικά. Πολύ δε περισσότερο, αν ο ιστορικός επιδιώκει συνειδητά να επηρεάσει το κοινό προς την κατεύθυνση που θέλει, να διαστρεβλώσει την εικόνα των γεγονότων, να υπηρετήσει εθνικά συμφέροντα της πατρίδας του ή να διαδώσει την ιδεολογία του. 'Oσοι δε έχουν μελετήσει ιστορικές πηγές πέρα από την "επίσημη" ιστορία, καταλαβαίνουν ότι αυτά τα τελευταία χαρακτηριστικά έχουν σφραγίσει λίγο - πολύ την ιστορία που διδασκόταν τις τελευταίες δεκαετίες στα σχολεία.

Το ιστορικό παρελθόν αυτό καθ' εαυτό είναι άλλωστε συνισταμένη πάρα πολλών παραμέτρων, τις οποίες ακόμη κι ο πιο καλός και αμερόληπτος ιστορικός δεν μπορεί να τις γνωρίζει όλες, ούτε και να τις προσεγγίσει σε όλη τους την έκταση. Οι ιστορικές πηγές εξάλλου, που είναι τα μέσα των επιστημόνων με τα οποία συναρμολογούν το παζλ του παρελθόντος, μπορούν να εμπλουτιστούν από νέες ανακαλύψεις πηγών, ικανών να τροποποιήσουν την εικόνα του παρελθόντος. Ακόμη και γεγονότα που συμβαίνουν στην ίδια την εποχή που ζούμε, είναι πολύ δύσκολο να τα περιγράψουμε με ακρίβεια και πληρότητα, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους που σχετίζονται με αυτά. 'Aρα η ιστορία που καταλήγει κάθε φορά στον όποιον παραλήπτη δεν πρέπει να προσεγγίζεται σαν κάτι το απόλυτο, το απολύτως ακριβές ή αδιαμφισβήτητο, αλλά να αντιμετωπίζεται ως το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας ανθρώπων να αποδώσουν και να απεικονίσουν κάποια γεγονότα, με βάση τα επιστημονικά δεδομένα που υπάρχουν μέχρι τη δεδομένη χρονική στιγμή.

Με όλα αυτά δεν εννοώ βεβαίως καθόλου ότι δεν πρέπει να μελετάμε Ιστορία ή να αμφισβητούμε τα πάντα χάριν της αμφισβήτησης. Πιστεύω όμως πως πρέπει να ανατρέχουμε σε όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές, ανοιχτοί να ανακαλύψουμε κάτι καινούριο, και προσεκτικοί όσον αφορά τα συμπεράσματά μας, που με βάση όσα σύντομα εκτέθηκαν παραπάνω, δεν θα πρέπει να είναι αφοριστικά και να θεωρούνται αδιαμφισβήτητα.

Τέλος, η σημαντικότερη, ίσως, πτυχή του όλου θέματος είναι η μελέτη των ίδιων των συναισθηματικών μας αντιδράσεών, όταν βρισκόμαστε απέναντι σε τέτοια ζητήματα. Γιατί να αναστατωνόμαστε τόσο όταν νιώθουμε ότι "θίγουν" την ιστορία "μας"; Γιατί δεν θέλουμε να ερευνώνται τα όποια ιστορικά προβλήματα και από άλλες πλευρές; Γιατί φοβόμαστε τόσο μήπως δει το φως μια ανακρίβεια -λες και εμείς γνωρίζουμε επακριβώς όλα τα γεγονότα; Η απάντηση που συνήθως δίνουμε, είναι ότι έτσι ίσως απειληθούν τα εθνικά μας συμφέροντα ή και η εδαφική ακεραιότητα της χώρας μας. Αυτή η δικαιολογία δεν μπορεί όμως σε καμιά περίπτωση να σταθεί, όταν θυμώνουμε που κάποιος σκηνοθέτης παρουσιάζει τον Αλέξανδρο να έχει ομοφυλοφιλικές τάσεις ή όταν ενθουσιαζόμαστε και χειροκροτάμε παρακολουθώντας τους Πέρσες της εποχής του 6ου π.Χ. αιώνα, να προβάλλονται ως άξεστοι και βάρβαροι από κάποιον άλλο σκηνοθέτη. Οι έντονες αντιδράσεις και η ταύτιση με κάτι έξω από εμάς πρέπει πιστεύω να μας προβληματίσουν και να μας οδηγήσουν να αναρωτηθούμε για τον ίδιο μας τον εαυτό.

Αν φανταστούμε τον χρόνο που ερευνά η Ιστορία ως ένα τεράστιο χωνί, που διευρύνεται συνεχώς στην πλευρά που πλησιάζει προς το δικό μας παρόν, καθώς προστίθενται νέα γεγονότα, ενώ η μικρότερης διαμέτρου αρχή του βρίσκεται σε ένα άγνωστο σε μας σημείο εκκίνησης στα μακρινά βάθη του παρελθόντος, σε συνάρτηση και με τα σημεία του χώρου όπου διαδραματίστηκε το κάθε τι, τότε θα αισθανθούμε ότι τα μεγέθη είναι πολύ μεγάλα, για να μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τη γνώμη μας και να νιώθουμε ασφαλείς με αυτήν. Οι αντιδράσεις μας λοιπόν απηχούν μάλλον προσωπικά μας εσωτερικά ζητήματα, και όχι τόσο την διάθεσή μας να υπερασπιστούμε την ιστορική αλήθεια.

'Oταν νιώθουμε λοιπόν πως νοιαζόμαστε πολύ για την ιστορική αλήθεια, ας ρωτήσουμε ειλικρινά τον εαυτό μας: Αν μπορούσαμε να μεταφερθούμε πίσω στον χρόνο και να δούμε με τα ίδια μας τα μάτια σαν κινηματογραφική ταινία κάποιο ιστορικό γεγονός που μας ενδιαφέρει με όλες του τις λεπτομέρειες, θα θέλαμε πραγματικά να αντικρίσουμε την γυμνή και ωμή πραγματικότητα ή θα προσπαθούσαμε ακόμη και τότε να αλλοιώσουμε την εικόνα του προβάλλοντας, ει δυνατόν, επάνω του την επιθυμία μας, τις ψυχολογικές μας ανάγκες, τα κενά μας, τα βάρη μας; Επιθυμούμε να γνωρίσουμε τη γυμνή αλήθεια που αφορά τον εαυτό μας, την οικογένειά μας, την πατρίδα μας και, τελικά, το ανθρώπινο είδος, ή φοβόμαστε βαθιά μπροστά σ' αυτήν την πιθανότητα, καθώς καταλαβαίνουμε ότι πολλά "άπλυτα" -όχι μόνο των άλλων- "θα βγουν στη φόρα"; Κι αν επιθυμούμε την αλήθεια, είμαστε έτοιμοι γι' αυτήν, ή μάθαμε να βαφτίζουμε αληθινό αυτό που μας συμφέρει και δεν διαταράσσει τις τεχνητές εσωτερικές μας ισορροπίες;

Γιατί παρατηρείται επίσης το φαινόμενο οι άνθρωποι να θέλουμε να ταυτιζόμαστε με σπουδαία επιτεύγματα των προγόνων μας, που βρίσκονται κάπου "έξω" από μας; Μήπως αυτό υποδηλώνει, εκτός από την κακή εκπαίδευση, την ανάγκη μας να προσδιορίσουμε μια αξία για τον εαυτό μας και κάποιο νόημα για τη ζωή μας; Γιατί, άραγε, δυσκολευόμαστε τόσο να γνωρίσουμε την προσωπικότητα και τον βαθύτερο εαυτό μας και να ζήσουμε με την αληθινή μας εσωτερική αξία, βιώνοντας το αληθινό νόημα της ζωής μας, χωρίς να πρέπει να γαντζωθούμε από κάτι βαρύγδουπο και εξωτερικό; Φέρουμε εμείς το κύριο βάρος της ευθύνης ή μήπως μια σειρά γνωστά και άγνωστα "ιστορικά γεγονότα" του χθες μας οδήγησαν σήμερα σε εσωτερικά αδιέξοδα;

Πιστεύω πως αυτά και άλλα ερωτήματα που σχετίζονται με την προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων από τον κάθε άνθρωπο, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν δευτερεύοντα ζητήματα ή φιλοσοφικές φλυαρίες κάποιων, αλλά ως θέματα που αγγίζουν και αφορούν άμεσα τον καθένα από μας, ως ζητήματα που επηρεάζουν ουσιαστικά την ποιότητα της ζωής μας, αφού οι ειλικρινείς απαντήσεις που θα δώσουμε σ' αυτά μπορούν να μας οδηγήσουν σε μεγαλύτερη εσωτερική ελευθερία. Και όσο πιο ελεύθεροι είμαστε, τόσο πιο πολύ μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα προσεγγίσουμε την περίφημη "ιστορική αλήθεια" -αλλά και ό,τι άλλο μας αφορά- , αμερόληπτα και ψύχραιμα, χωρίς φόβο και πάθος.

(1) Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Φιλιώ Χαΐδεμένου, που πέθανε πρόσφατα σε ηλικία 107 ετών και βίωσε την μικρασιατική καταστροφή προσωπικά. Αν και αγαπούσε τον τόπο καταγωγής της και την Ελληνισμό της Σμύρνης, αναφερόταν δημόσια σε βαριά ατοπήματα και του ελληνικού στρατού κατά τον πόλεμο, αλλά και στις αρμονικές σχέσεις των Ελλήνων και των Τούρκων της Σμύρνης πριν τον πόλεμο.

Ημερομηνία καταχώρησης: 22.1.2008