Οι νέες πνευματικές τάσεις και ο ρόλος του ατόμου στην πορεία τους

Δευτέρα, 19 Νοέμβριος 2007 03:44

Ένας εναλλακτικός τρόπος ζωής είναι στις μέρες μας, έμμεσα ή άμεσα, ζητούμενο για πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις, κινήσεις πολιτών, επιστήμονες, γιατρούς, για πνευματικά κινήματα, καλλιτέχνες, αλλά ακόμη και για κάποια πολιτικά κόμματα. Αυτή η τάση εμφανίστηκε στη Δυτική Ευρώπη εδώ και δεκαετίες, ενώ στην Ελλάδα είναι πιο πρόσφατη, και γι’ αυτό ίσως λιγότερο διαδεδομένη.

Όταν, όμως, προσβλέπουμε σε έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής, σημαίνει ότι είμαστε δυσαρεστημένοι από κάτι, ότι αμφισβητούμε αυτό που έχουμε ή προσπαθούμε να προσεγγίσουμε καθιερωμένες και παλιές δομές ή μορφές με άλλο τρόπο (1). Είναι δε αξιοσημείωτο, ότι αυτές οι ιδέες έχουν καλλιεργηθεί κι έχουν βρει τη μεγαλύτερη απήχηση στις κοινωνίες εκείνες, που απολαμβάνουν πολύ καλύτερες συνθήκες διαβίωσης απ’ ό,τι η πλειονότητα των ανθρώπων του πλανήτη μας, κοινωνίες από τις οποίες δεν θα αναμενόταν ίσως να αναζητούν κάτι «άλλο», κάτι «εναλλακτικό»: στην Ευρώπη και γενικά σε χώρες της «Δύσης».

Ανεξάρτητα από πιθανές κομματικές προτιμήσεις, οι οπαδοί διαφόρων εναλλακτικών κινήσεων και τάσεων αναφέρονται πολλές φορές στις καθιερωμένες δομές, συμβάσεις και συμβατικότητες με όρους όπως αστικές ή μικροαστικές αξίες, αστικά κατάλοιπα κτλ., που συχνά τους φορτίζουν με ειρωνεία και περιφρόνηση. Μ' αυτόν τον τρόπο επισημαίνεται ή υπονοείται, μεταξύ άλλων, η ανάγκη για αντικατάσταση του κατεστημένου από έναν διαφορετικό τρόπο ζωής.

Χωρίς να παραβλέπω τα προβλήματα και τα μειονεκτήματα των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, και ειδικότερα της Ευρώπης, και χωρίς να αρνούμαι την ανάγκη για ριζικές αλλαγές σε πολλούς τομείς της ζωής μας, πιστεύω ότι πολλές φορές πετροβολούμε αβασάνιστα και επιπόλαια τις «αστικές αξίες», ξεχνώντας πώς γεννήθηκαν και διαδόθηκαν και πόσο έχουμε ωφεληθεί απ’ αυτές. Όμως, αν δεν συνειδητοποιήσουμε σε κάποιο βαθμό τι ρόλο παίζουν η ψυχή και οι πράξεις του κάθε ανθρώπου στην διατήρηση, την άνθηση, την φθορά ή ακόμη και τον ξεπεσμό ενός πνευματικού κινήματος, αισθάνομαι ότι όποια «εναλλακτική» πρόταση ζωής κι αν υιοθετήσουμε ατομικά ή συλλογικά, δεν θα της επιτρέψουμε να ζήσει για πολύ, να ανθίσει και να εξελιχθεί.

Ο «αστικός» τρόπος ζωής, λοιπόν, -με ό,τι αυτός συνεπάγεται-, τα σημερινά δημοκρατικά καθεστώτα και η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών έχουν τις ρίζες τους στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και στην Γαλλική Επανάσταση, που «...είναι ίσως το σπουδαιότερο κοινωνικοπολιτικό γεγονός που συνέβη τους τελευταίους τρεις αιώνες στην Ευρώπη» (Ν. Χαριλάου: Διαφωτισμός και Γαλλική Επανάσταση. Μια προσπάθεια αποτίμησης των ιδεών και των αρχών τους: ΟΔΟΔΕΙΚΤΕΣ τεύχος 21, σελ. 41). Ο Διαφωτισμός με τους εκπροσώπους του αγωνίστηκε να ελευθερώσει την κοινωνία από τον ζυγό της ηθικά ξεπεσμένης βασιλικής εξουσίας και ενός ασφυκτικά καταπιεστικού θρησκευτικού κατεστημένου, προβάλλοντας ως ανάγκη την πνευματική αφύπνιση του ατόμου και την έξοδο από την ανωριμότητά του, για την οποία ευθύνεται το ίδιο το άτομο (ό.π.: σελ.43). Οι ιδέες του Διαφωτισμού διαδόθηκαν με κόπο, θυσίες, αγώνες και αίμα και άγγιξαν πλατιά στρώματα του λαού, που από μάζα εκαλείτο τώρα να γίνει ένα σύνολο ελεύθερων και σκεπτόμενων ανθρώπων, ενώ μετά την επίσημη έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης εκδόθηκε και η «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη». «Η Διακήρυξη έγινε στη συνέχεια το ευαγγέλιο όλων των καταπιεσμένων, αφού αναπτέρωσε τις ελπίδες των υπόδουλων λαών για την ελευθερία» (ό.π.: σελ. 46). Αλλά και μέχρι σήμερα, μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί την βάση των Συνταγμάτων των δημοκρατικών καθεστώτων.

Γιατί λοιπόν στις μέρες μας, εμείς που γευτήκαμε όλα τα πλεονεκτήματα αυτών -και άλλων- αγώνων, εμείς που θα μπορούσαμε να θεωρηθούμε «οι προνομιούχοι της γης», δεν μπορούμε να απολαύσουμε τα πνευματικά αγαθά που μας κληροδότησαν και να τα χαρούμε; Γιατί νιώθουμε σαν κάτι να μας λείπει και ψάχνουμε κάτι άλλο, ψάχνουμε και ψαχνόμαστε μέσα στο «εναλλακτικό»; Γιατί συχνά αντιμετωπίζουμε με περιφρόνηση την «αστική» κοινωνία μας, ξεχνώντας ή αγνοώντας πόσο υπέφεραν και υποφέρουν άνθρωποι μέσα σε κοινωνίες και καθεστώτα που δεν «βαπτίστηκαν» στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και δεν «άκουσαν» τον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης;

Οι απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα είναι βέβαια σύνθετες και για να δοθούν πρέπει να συνυπολογιστούν πάρα πολλές παράμετροι: οι ανάγκες των ανθρώπων που αλλάζουν στο διάβα του χρόνου και δεν μπορούν να καλυφθούν με κάτι «παλιό», τα πιθανά μειονεκτήματα του ίδιου του συστήματος ή του κινήματος που εκδηλώθηκαν και έγιναν ορατά μέσα στον χρόνο, τα λάθη όσων προσπάθησαν να υπηρετήσουν αυτές τις ιδέες κ.ά. Επίσης, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που οδηγεί σε παρακμή και κατ’ επέκταση σε περιφρόνηση το όποιο κίνημα ή σύστημα αξιών, είναι κατά την γνώμη μου η κακή μεταχείριση που επιφυλάσσουν τα άτομα στις Αρχές του, ειδικά δε όταν αυτό διαδίδεται σε πάρα πολλούς ανθρώπους μέσα στον χώρο και στον χρόνο, όπως συνέβη με τον Διαφωτισμό: οι Αρχές συχνά δεν κατανοούνται επαρκώς, παρανοούνται, μολύνονται από τον εγωισμό κατά την εφαρμογή τους, διαστρεβλώνονται...

Έτσι, όταν η ιδιοκτησία ορίζεται στο Άρθρο 2 της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη ως φυσικό και απαράγραπτο δικαίωμα (2), δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος νομιμοποιείται ηθικά να κυνηγάει αγχωμένος την απόκτηση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών, όπως κάνει ο σημερινός «αστός». Όταν στο ίδιο Άρθρο ορίζεται η ασφάλεια ως φυσικό δικαίωμα, προφανώς δεν υπονοείται μια περιχαρακωμένη και αυστηρά προκαθορισμένη ζωή, από όπου θα έχει αποκλειστεί και το παραμικρό ρίσκο. Όταν το Άρθρο 15 δίνει το δικαίωμα στην κοινωνία να ζητάει απολογισμό από τους δημόσιους λειτουργούς, δεν παρακινεί τους ανθρώπους να είναι δύσπιστοι προς όλους, να υποπτεύονται και να αμφισβητούν όποιον κατέχει μια δημόσια θέση. Όταν ο Γερμανός φιλόσοφος του Διαφωτισμού Εμμάνουελ Καντ προτρέπει: «Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου!», δεν λέει να νεκρώσεις την ψυχή και στο σώμα σου και να γίνεις δέσμιος του εγκεφάλου σου.

Τέλος, όταν φιλοτεχνείται το Κείμενο της Διακήρυξης με έναν Οφθαλμό μέσα σε τρίγωνο (3), προσωπικά διαβάζω ότι «έστιν δίκης οφθαλμός, ος τα πανθ' ορά». Με άλλα λόγια, τα άρθρα της Διακήρυξης και η καινούρια εποχή που θα φέρουν αντλούνται και εποπτεύονται από τον Απρόσωπο Νόμο, και όχι πια από μια προσωποποιημένη ανώτατη αρχή, τον οποιονδήποτε βασιλιά. Η φτερωτή αγγελική μορφή που απεικονίζεται να αντλεί από Αυτόν τον Νόμο, δείχνει πως καθόλου δεν εξοστρακίζεται το Θείο από την κοινωνία που επιδιώκεται να δημιουργηθεί. Η δε γυναικεία μορφή στην αριστερή πλευρά της εικόνας που κρατάει μια σπασμένη αλυσίδα, ίσως παραπέμπει στο ότι το άτομο -και μάλιστα η θήλεια όψη του, η αγάπη του- έχει πια τη δύναμη να σπάσει οριστικά τις αλυσίδες του.

Αν λοιπόν αναζητούμε κι εμείς σήμερα την ευτυχία μέσα από κάτι άλλο, εναλλακτικό, κάτι νέο που ελπίζουμε ή διαισθανόμαστε ότι θα έρθει, ας κάνουμε εδώ και τώρα την αυτοκριτική μας: πώς μεταχειριζόμαστε μέσα στην ψυχή μας τις «παλιές» Ιδέες που μας ελκύουν και μας συγκινούν; Πόσο τις κατανοούμε, πόσο εμβαθύνουμε σ’ αυτές και τις κάνουμε τρόπο ζωής; Όσο πιο ειλικρινά απαντήσουμε στον εαυτό μας, τόσο πιο φυσικά και αγνά θα μπορέσουμε να υιοθετήσουμε έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής, αν και όποτε χρειαστεί, βιώνοντας την ουσία του, κι όχι τσαλαπατώντας με τη σειρά μας Αξίες και Αρχές. Και τότε δεν θα βρεθεί ποτέ κάποιος, παραφράζοντας τον γνωστό στίχο του Λουκιανού Κηλαηδόνη, να τραγουδήσει: «Είμαι εναλλακτικός, είμαι πια κα-θε-στώς...»

.....................

(1) Γ. Μπαμπινιώτης: ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, σελ. 608. Αθήνα 1998. (2) Β. Σφυρόερας: Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: ΟΕΔΒ, ΕΚΔΟΣΗ ΙΕ, 2005, σελ. 97 - 98. (3) Β. Σφυρόερας: Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη: ΟΕΔΒ, ΕΚΔΟΣΗ ΙΕ, 2005, σελ. 97.