Ο αγώνας για την εξασφάλιση του μέλλοντος: ρεαλισμός ή παραλογισμός;

Πέμπτη, 15 Μάρτιος 2007 19:06

της Ελένης Φράγκου

Στην καθημερινότητα του σχολείου συναντάμε συχνά μαθητές δημοτικού και γυμνασίου να είναι εξαντλημένοι λόγω φροντιστηριακών μαθημάτων το απόγευμα και εντατικών μαθημάτων ξένων γλωσσών, προκειμένου, όπως οι ίδιοι λένε ή αναμασούν, "να πάρουν σε μικρή ηλικία το πρώτο δίπλωμα στις ξένες γλώσσες" (1). Η φυσική και ψυχολογική αυτή εξάντληση συνοδεύεται βεβαίως και από άγχος. 'Οταν δε ρωτηθούν παιδιά και γονείς γιατί υποβάλλονται σε τόσο μεγάλη πίεση, απαντούν συνήθως ότι πρέπει να σκεφτούν το μέλλον και μάλιστα να το εξασφαλίσουν.

Η επιδίωξη για την εξασφάλιση του μέλλοντος γενικότερα φαίνεται στους περισσότερους μια ορθολογική και ψύχραιμη προσέγγιση της ζωής, έστω κι αν κάποιοι δεν τη συμμερίζονται απόλυτα. Τι πιο λογικό από το να καλλιεργήσει κανείς σήμερα το έδαφος σύμφωνα με ό,τι θέλει να θερίσει αύριο; Αν όμως αναλύσουμε πιο προσεκτικά αυτό το σκεπτικό, ίσως διαπιστώσουμε τελικά ότι δεν στηρίζεται και τόσο στον περίφημο "ορθό λόγο".

Η νοοτροπία της εξασφάλισης του μέλλοντος για τα παιδιά μας προϋποθέτει κατ' αρχήν ότι έχουμε λίγο-πολύ προκαθορίσει στο μυαλό μας πώς πρέπει να είναι η επαγγελματική, τουλάχιστον, ζωή τους. 'Εχουμε δηλαδή σχηματίσει ένα πολύ συγκεκριμένο μέλλον στο μυαλό μας, ένα καλούπι, και με αγωνία διαμορφώνουμε το σήμερα έτσι, ώστε το "σχήμα" μας να πραγματοποιηθεί. Στον δικό μας πολιτισμό, και ιδιαίτερα στη χώρα μας, αυτό το καλούπι περιλαμβάνει σε γενικές γραμμές τα εξής: αρκετά έως πολλά χρήματα -αξιοπρεπή διαβίωση το λέμε, μια θέση υψηλή σε κάποια εταιρεία ή μια εξασφαλισμένη θέση στο δημόσιο μαζί με κάποια εισοδήματα από ενοίκια, ένα ελεύθερο επάγγελμα με κύρος ή απλά η συνέχιση μιας προσοδοφόρας επιχείρησης που θα κληρονομήσουν τα παιδιά από τους γονείς. Επίσης, θεωρούμε κατά κανόνα αυτονόητο ότι τα παιδιά μας θα πρέπει να ζήσουν και να αναπτύξουν επαγγελματικές δραστηριότητες στην Ελλάδα -αν όχι και στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Σε κάθε σχεδόν περίπτωση νιώθουμε την ανάγκη να δούμε τα παιδιά μας να αναπαράγουν, έστω και με κάποιες τροποποιήσεις, κάτι γνωστό σε μας.

Συζητώντας με γονείς αλλά και μαθητές στο σχολείο καταλαβαίνει κανείς ότι υιοθετούν αυτή τη στάση στη ζωή τους, γιατί θέλουν να προστατεύσουν εαυτούς και αλλήλους από τα απρόοπτα, να ελαχιστοποιήσουν τις πιθανότητες να πονέσουν, να αποφύγουν στενοχώριες και δυσκολίες, να πετύχουν τους στόχους που έθεσαν και έτσι να καταλήξουν -κάποτε- να γίνουν ευτυχισμένοι. Ακόμη, πετυχαίνοντας κανείς όλο και ψηλότερους στόχους από αυτούς που θέτει η σημερινή κοινωνία, προετοιμάζεται να αντιμετωπίσει με επιτυχία τον έντονο ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας. 'Ετσι θα βρεθεί στο στρατόπεδο των νικητών και όχι των χαμένων. Σχηματίζοντας λοιπόν μια προκαθορισμένη "φόρμα ζωής" την οποία προσπαθεί να υλοποιήσει προσαρμόζοντας το παρόν του στις αντίστοιχες απαιτήσεις, φυλάγεται κανείς κατά πολύ από τις δυσάρεστες εκπλήξεις του μέλλοντος και προστατεύει τον εαυτό του. Γιατί οι καιροί είναι δύσκολοι. Και γιατί πρέπει να είσαι νικητής.

Υιοθετώντας ένα τέτοιο σκεπτικό, το παρόν καταντάει περίπου ένα άθροισμα από καταναγκαστικές δραστηριότητες (βλέπε μαθήματα όλη μέρα), που η εκτέλεσή τους πολύ δύσκολα γεννά μέσα μας το αίσθημα της αυθόρμητης χαράς και, όπως δείχνει η εμπειρία, μας φορτώνουν άγχος. Κατά κάποιον τρόπο θυσιάζουμε το παρόν στον βωμό μιας υποτιθέμενης ευτυχίας μέσα στην κοινωνία του μέλλοντος, έχοντας όμως υπόψη τα δεδομένα της κοινωνίας του χτες, που επηρεάζει τις αντιλήψεις μας μέσα από τους γονείς και τους παππούδες μας, αλλά και τα δεδομένα της κρατούσας νοοτροπίας του σήμερα, που προ-καθορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούμε να κινηθούμε, δηλαδή τα όρια της ελευθερίας μας.

Αυτή η λογική μάλλον απέχει πολύ από τον λεγόμενο «ορθό λόγο», με βάση τον οποίο υποτίθεται πως ρυθμίζουμε τις υποθέσεις μας, παρά βασίζεται σ' αυτόν. Γιατί -στ' αλήθεια- ποιος μπορεί να προετοιμαστεί, και μάλιστα σχολαστικά, για ένα μέλλον, για κάποιες συνθήκες που θα επικρατούν σε πέντε, δέκα ή είκοσι χρόνια (τότε που τα παιδιά θα "βγουν στην κοινωνία"...) στηριζόμενος κυρίως στα πολύ σχετικά δεδομένα του σήμερα αλλά και του χτες; Ποιος γονιός, για παράδειγμα, είναι βέβαιος για την ξένη γλώσσα που θα απαιτεί σε πέντε ή δέκα χρόνια η περίφημη αγορά εργασίας; Ποιος μπορεί να είναι βέβαιος ότι τα λεφτά που επενδύει σήμερα για την ασφάλεια των απογόνων του δεν θα εξανεμιστούν σε μια νύχτα; Ποιος ξέρει άραγε πραγματικά πώς και πόσο γρήγορα μεταβαλλόμενο θα είναι το μέλλον; Το πρόσφατο παρελθόν της ανθρωπότητας είναι γεμάτο από απρόοπτα. Οι δε γρήγοροι ρυθμοί των θετικών και αρνητικών εξελίξεων της εποχής μας μάς προετοιμάζουν για απρόβλεπτες συνθήκες: επιστημονικές ανακαλύψεις, τεχνολογικές πρόοδοι, φτώχεια και χλιδή, κοινωνικές εντάσεις, κύματα μετανάστευσης, κλιματικές αλλαγές, περιβαλλοντικά προβλήματα, ασθένειες, ψυχολογικά προβλήματα..., όλα σήμερα εντεινόμενα, επιταχυνόμενα και σε αλληλεπίδραση, μάλλον θα οδηγούσαν έναν γνήσιο ορθολογιστή στο συμπέρασμα ότι είναι περίπου αδύνατον να προδιαγράψει το μέλλον του παιδιού του και να το εξασφαλίσει ακολουθώντας την πεπατημένη. Γιατί το κάθε παιδί, όσο κι αν το νοιαζόμαστε, δεν παύει να είναι ένα άτομο μέσα σε ένα πολύ, πάρα πολύ ευρύ σύνολο, το οποίο ο καθένας μας ελάχιστα μπορεί να ελέγξει και να "ρυθμίσει", σήμερα μάλιστα λιγότερο -ίσως- από ποτέ.

Η σκέψη ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε το μέλλον και η προοπτική ότι τα παιδιά μας θα ζήσουν σε έναν κόσμο όπου θα βρίσκονται συχνά αντιμέτωπα με απρόοπτα, μας δημιουργεί πολλές φορές φόβο ή και πανικό. Το απρόοπτο, την έκπληξη στη ζωή μας, τα έχουμε ταυτίσει με αρνητικές καταστάσεις που καλούμαστε να (ξε)περάσουμε. 'Εχουμε ξεχάσει ότι το απρόοπτο μπορεί να φέρνει μαζί του μια θετική ανατροπή για μας και η έκπληξη να είναι ευχάριστη. Ακόμη δε σπανιότερα περνάει από το μυαλό μας ότι και αυτή η δυσάρεστη έκπληξη μπορεί να οδηγήσει τελικά σε θετικές για τη ζωή μας εξελίξεις. Αναλογιζόμαστε ποτέ πόσες φορές έχουμε τακτοποιήσει στο μυαλό μας και στην καθημερινότητά μας τα πράγματα με έναν συγκεκριμένο τρόπο κι αυτά έχουν εξελιχθεί τελείως διαφορετικά, όταν συγκυρίες έξω και πέρα από την "υπολογιστική ικανότητά" μας έχουν τροποποιήσει ή ανατρέψει τα δεδομένα μας; 'Εχουμε θεωρήσει αυτονόητη τη μελαγχολία ή και την κατάθλιψη που φορτώνει στις κοινωνίες μας το κυνήγι του μέλλοντος και πολλές φορές δεν την παρατηρούμε καν. Αυτή όμως κάνει αισθητή την παρουσία της, (και) όταν νιώθουμε ότι συνεχώς θυσιαζόμαστε για τους άλλους, τη στιγμή που παρασυρμένοι από τη μάζα, τρέχουμε όλη μέρα προσπαθώντας να εξασφαλίσουμε το δικό μας μέλλον και το μέλλον των δικών μας παιδιών.

Ποια είναι όμως η εναλλακτική σε αυτή τη στάση ζωής; Πιστεύω ότι η μόνη λύση που έχουμε σήμερα, έτσι όπως βαίνουν τα πράγματα, είναι να κοντοσταθούμε για λίγο εσωτερικά, να ανακόψουμε έστω και προσωρινά την κεκτημένη ταχύτητα και να αναρωτηθούμε για την Ουσία και την Αξία των πραγμάτων: ποια είναι η ουσία και ποια η αξία της γνώσης, ποια είναι η ουσία και η αξία της εκπαίδευσης, ποια είναι η ουσία και η αξία της ευτυχίας, που την έχουμε εξορίσει σε ένα ακαθόριστο, μακρινό μέλλον; Αν αντέξουμε να επεξεργαστούμε μέσα μας αυτά τα ερωτήματα ίσως δούμε τη ζωή πιο καθαρά και αποδεχθούμε τα αυτονόητα. Τότε ίσως νιώσουμε ότι η ευτυχία είναι φύσει αδύνατον να χωρέσει στα καλούπια που προσχεδιάσαμε στο μυαλό μας και το αίσθημα της ασφάλειας δεν βρίσκει τόπο να σταθεί μέσα στους σχολαστικούς υπολογισμούς μας. Τότε θα κατανοήσουμε ότι οι γνώσεις πράγματι χρειάζονται, μπορούν όμως να αφομοιωθούν και να αξιοποιηθούν επαρκώς από τα παιδιά μας όταν έχουν κατακτηθεί με τρόπο φυσικό, μέσα από μια ποικιλία ερεθισμάτων, που τα παροτρύναμε να επεξεργαστούν και να συνθέσουν, και όχι όταν έχουν κατακτηθεί μέσα από καταναγκασμούς και ψυχαναγκαστικές διαδικασίες για την απόκτηση τίτλων σπουδών. Τότε ίσως παραδεχθούμε ότι ο "ρεαλισμός" μας είναι ένας παραλογισμός, που απομακρύνει τα παιδιά μας κι εμάς από την ευτυχία, καθώς ζούμε απορροφημένοι από την προσπάθεια να ελέγξουμε το μέλλον.

Κι αν αισθανθούμε ότι δεν αντέχουμε να ζούμε άλλο με αυτόν τον "ρεαλισμό", ας θυμηθούμε τα πετεινά του ουρανού που, χωρίς να μένουν στάσιμα και αδρανή, "ου σπείρουσιν, ουδέ θερίζουσιν, ουδέ συνάγουσιν εις αποθήκας" (2), και τα κρίνα του αγρού, που αν και βρίσκονται σε συνεχή ανταλλαγή ουσιών με το περιβάλλον τους, "ου κοπιά, ουδέ νήθει" (3). Ας θυμηθούμε πάλι αυτό που μύχια γνωρίζουμε ότι αποτελεί την πιο ρεαλιστική στάση απέναντι στο μέλλον και που ειπώθηκε στο παρελθόν, σε μία Ομιλία, επί του 'Ορους: "Μη ουν μεριμνήσετε εις την αύριον, η γαρ αύριον μεριμνήσει τα εαυτής, αρκετόν τη ημέρα η κακία αυτής" (4).

........................

(1) Ας σημειωθεί δε, ότι το "πρώτο δίπλωμα" ως αποδεικτικό γνώσεων δεν έχει καμία αξία στη σύγχρονη αγορά εργασίας.
(2) Ματθ. ΣΤ, 26
(3) Ματθ. ΣΤ, 28
(4) Ματθ. ΣΤ, 33

Ημερομηνία καταχώρησης: 15.3.2007