|
Προβληματισμοί -
Ιστορία - Πολιτισμοί
|
|
Τετάρτη, 25 Ιανουάριος 2006 02:26 |
|
του Νεόφυτου Χαριλάου
Η Γαλλική Επανάσταση είναι ίσως το σπουδαιότερο κοινωνικοπολιτικό γεγονός το οποίο συνέβη τους τελευταίους τρεις αιώνες στην Ευρώπη, αν αναλογισθεί κανείς το εύρος και την ποιότητα των επιδράσεων που προκάλεσε στις συνειδήσεις των λαών της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου. Το 1789, ως ο αφετηριακός χρόνος της Επανάστασης, αποτελεί το ιστορικό ορόσημο της πορείας των ευρωπαϊκών λαών, αφού σηματοδότησε την αρχή βαθιών κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και ιδεολογικών αλλαγών όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Ας μην ξεχνούμε δε ότι η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε το επαναστατικό πρότυπο πολλών υπόδουλων λαών, μεταξύ των οποίων και του ελληνικού.
Η Γαλλική Επανάσταση ως ιστορικό φαινόμενο δεν είναι βέβαια αποκομμένη από το ευρύτερο χωροχρονικό πλαίσιο. Αντίθετα, εκφράζει και διερμηνεύει τις βαθύτερες ανάγκες και τις απαιτήσεις μιας νέας εποχής που ανέτελε και επιβεβαιώνει τις αλλαγές που είχαν ήδη συντελεστεί στο πνεύμα και την καρδιά των ανθρώπων. Το σύνθημα των Γάλλων επαναστατών «Ελευθερία - Ισότητα - Αδελφoσύνη» αποτυπώνει το ιδεολογικό αλλά και πρακτικό νόημα όλων όσων διεκδικούσε η ασφυκτιούσα και χειμαζόμενη γαλλική κοινωνία της εποχής.
Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα μέσω των επιστημονικών ανακαλύψεων και της στροφής προς τις ανθρωπιστικές αξίες του ελληνορωμαϊκού και χριστιανικού παρελθόντος, τα υγιή και δραστήρια μέλη της γαλλικής και ευρωπαϊκής εν γένει κοινωνίας, επιστήμονες, διανοούμενοι, θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές, συνέβαλαν αποφασιστικά στο ξύπνημα των συνειδήσεων και στην πίστη στην ανθρώπινη εξέλιξη. Το διαφωτιστικό κίνημα που διαπερνάει όλο τον 18ο αιώνα δυναμιτίζει τα σαθρά θεμέλια του παλαιού καθεστώτος (πολιτικού, κοινωνικού, θρησκευτικού) και επιβεβαιώνει την ατομική και συλλογική χειραφέτηση ευρέων στρωμάτων του γαλλικού λαού.
Το παλαιό καθεστώς της απολυταρχίας, της φεουδαρχίας και του ασφυκτικού ιδεολογικού ελέγχου, αδυνατώντας να κατανοήσει τις αναδυόμενες νέες ανάγκες της κοινωνίας, στερούσε από τα ευρύτερα στρώματα του λαού τα βασικά και αναφαίρετα δικαιώματά του. Ταυτόχρονα, η διαφθορά, η κακοδιοίκηση, η εκμετάλλευση των ασθενέστερων τάξεων από τις ισχυρότερες, η κοινωνική αδικία, η έλλειψη δικαιοσύνης και εκπαίδευσης για τον λαό, αλλά κυρίως η οικονομική εξαθλίωση στην οποίαν είχαν περιέλθει ευρύτερα στρώματα του γαλλικού λαού κατέστησαν επιτακτική την λύση μιας επαναστατικής αλλαγής.
Η Γαλλική Επανάσταση ήταν αποτέλεσμα δύο βασικών συντελεστών: α) του Διαφωτισμού και β) των ανικανοποίητων και επιτακτικών αναγκών του γαλλικού λαού. Το τρίπτυχο «Ελευθερία - Ισότητα - Αδελφοσύνη», συμπυκνώνοντας με ακρίβεια όλο το πρακτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο αλλά και τις ανάγκες της γαλλικής κοινωνίας, δείχνει την ευστοχία και τη διορατικότητα των ηγετών του κινήματος.
Ο Διαφωτισμός υπήρξε το βαθύτερο εσωτερικό αίτιο που προετοίμασε τη Γαλλική Επανάσταση, γι’ αυτό νομίζω είναι σκόπιμο να εξετάσουμε μερικές από τις ιδέες του, αφού αυτές αποτέλεσαν και τις βασικές αρχές των Γάλλων επαναστατών.
Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού εξέφρασε τη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά της μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας και πρόσφερε ένα εναλλακτικό σύνολο γνωστικών και αξιολογικών αρχών που επιβεβαίωνε τη νίκη του σύγχρονου πνεύματος, μετά από μακρούς πνευματικούς και πολιτικούς αγώνες. Ο Διαφωτισμός στηρίχθηκε στην ελπίδα της απαλλαγής της ανθρώπινης σκέψης από την πλάνη, την άγνοια και την προκατάληψη, που τόσο βαθιά σφυρηλάτησε για αιώνες ο ιδεολογικός έλεγχος της Καθολικής Εκκλησίας. Η απόρριψη της αυθεντίας, η αναγνώριση της εμπειρικής βάσης των γνωστικών δυνάμεων της ανθρώπινης νόησης και η οικουμενική πρόσκληση για γνώση είχαν σαφείς πολιτικές συνέπειες. Οι άνθρωποι αναγνωρίζονται ως ανεξάρτητες μονάδες που διαθέτουν εκ φύσεως ίσες γνωστικές ικανότητες και δυνατότητες λογικής κρίσης, που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με την αγωγή. Κατά συνέπεια, ο καθένας θα μπορούσε θεωρητικά να διεκδικήσει ίσα πολιτικά δικαιώματα και ίσες δυνατότητες κριτικού λόγου.
Χαρακτηριστικά είναι όσα σημειώνει επί του θέματος ο Γάλλος φιλόσοφος και παιδαγωγός Ζακ Ρουσό (1712-1778), απαντώντας στην απορριπτική κριτική όσων προέρχονταν από τον χώρο της Εκκλησίας: «Ο Θεός μας έδωσε τη λογική για να γνωρίζουμε το καλό, τη συνείδηση για να το αγαπούμε και την ελευθερία για να το επιλέξουμε». Έτσι, η χρήση του ορθού λόγου στα πλαίσια της ελευθερίας του ατόμου δεν ήταν σατανικός δάκτυλος, όπως διατείνονταν οι υπέρμαχοι του παλαιού καθεστώτος που σκοπό είχε να ανατρέψει την θεόθεν θρησκευτική αυθεντία, αλλά φυσικό δικαίωμα κάθε ανθρώπου και δώρο Θεού.
Ο Γερμανός φιλόσοφος Εμμανουήλ Καντ (1724-1804), το 1784, απαντώντας στο ερώτημα «τι είναι ο Διαφωτισμός», αποτύπωσε με μεγάλη ακρίβεια όλο το περιεχόμενο και την ουσία του αιτήματος για πνευματική ελευθερία: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία είναι υπεύθυνος ο ίδιος». Και συμπληρώνει: «Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Φταίει γι’ αυτή την ανωριμότητά του ο άνθρωπος όταν η αιτία της έγκειται όχι σε ανεπάρκεια του νου αλλά στην έλλειψη της απόφασης και του θάρρους να μεταχειρισθεί το νου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! (τόλμα να γνωρίζεις). Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου!».
Η σύνδεση από τον Καντ του κινήματος του Διαφωτισμού με την δυνατότητα του ανθρώπου να σκέφτεται ελεύθερα, χωρίς να χειραγωγείται από κάποιον άλλον αποτυπώνει αφενός την κατάσταση της πνευματικής ανελευθερίας, (που μεταφραζόταν και σε πολιτική ανελευθερία) της ευρωπαϊκής κοινωνίας και αφετέρου την ουσιαστική αλλαγή που ήδη είχε συντελεσθεί στον χώρο της ευρωπαϊκής διανόησης. Το γεγονός ότι διατυπώνεται το πιο πάνω αίτημα σαν μια προτροπή φανερώνει επίσης ότι η πνευματική ωρίμανση των λαών είχε ήδη σε σημαντικό βαθμό συντελεστεί, γι΄ αυτό και η διεκδίκηση της ελευθερίας σε εξωτερικό επίπεδο ήταν απλώς θέμα χρόνου.
Αξιοσημείωτος υπήρξε και ο αγώνας των Διαφωτιστών για την υπεράσπιση της ελευθερίας της πίστης, αφού οι θρησκευτικές διώξεις κατά των ανθρώπων που διατύπωναν διαφορετικές ερμηνείες σε θρησκευτικά ζητήματα ήταν σύνηθες φαινόμενο. Κύριος υπέρμαχος της ιδέας της ανεξιθρησκίας και της ανοχής των ιδεών των άλλων ανθρώπων υπήρξε ο Βολταίρος (1694 - 1778). Παροιμιώδης υπήρξε η φράση του για την ανεκτικότητα: «Δε συμφωνώ ούτε με μια λέξη από όσα λες, αλλά θα υπερασπίζω -και με το τίμημα της ζωής μου ακόμη- το δικαίωμα σου ελεύθερα να λες όσα πρεσβεύεις». Επειδή ο Βολταίρος ήταν δριμύς επικριτής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και του φανατισμού θεωρήθηκε άθεος. Όμως, αυτός θεωρούσε την πίστη φυσική ανάγκη του ανθρώπου και διατύπωσε την αποφθεγματική φράση: «Αν δεν υπήρχε Θεός θα έπρεπε να τον εφεύρουμε».
Την ανάγκη για απεξάρτηση από τον ασφυκτικό ιδεολογικό έλεγχο της Καθολικής Εκκλησίας αντιμετώπισαν και οι ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης, αφού από τους πρώτους κιόλας νόμους που ψήφισε η Συντακτική Συνέλευση του Παρισιού ήταν ο διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας. Κάποιοι δε τολμηρότεροι, ζήτησαν ακόμη και την κατάργηση της χριστιανικής Εκκλησίας και τη λατρεία του Υπέρτατου Όντος.
Τα αιτήματα ωστόσο που εξέφρασε το κίνημα του Διαφωτισμού ως θεωρητικές θέσεις και διεκδίκησε δυναμικά η Γαλλική Επανάσταση αν και είχαν ως αφετηρία τους την ελευθερία, διευρύνονταν και σε ένα ευρύ φάσμα άλλων διεκδικήσεων. Τα σημαντικότερα ίσως από αυτά ήταν τα αιτήματα για δικαιοσύνη, ισότητα και μαζική εκπαίδευση, αφού το συντριπτικό ποσοστό των ανθρώπων ήταν στο περιθώριο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής και χωρίς δυνατότητες στοιχειώδους εκπαίδευσης. Η βασιλική απολυταρχία και η κυρίαρχη τάξη των ευγενών και του ανώτερου κλήρου λυμαινόνταν τον πλούτο και την εξουσία, χωρίς καμιά διάθεση να παραχωρήσουν κάποια από τα προνόμιά τους.
Ο Άγγλος στοχαστής Τζών Λοκ (1632 - 1704) και ο Γάλλος φιλόσοφος Μοντεσκιέ (1689 - 1755), αμφισβήτησαν το πολιτικό οικοδόμημα της απολυταρχίας αλλά και τις πρακτικές των εκφραστών του και έθεσαν τις βάσεις για τις δημοκρατικές κατακτήσεις στη συνέχεια. Σύμφωνα με τον Λοκ οι άνθρωποι έχουν απαράγραπτα φυσικά δικαιώματα, ζωής, ελευθερίας, περιουσίας. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να προστατεύουν αυτά τα δικαιώματα, γι΄ αυτό και συνάπτεται ένα είδος συμφωνίας, ένα «κοινωνικό συμβόλαιο» μεταξύ αρχόντων και αρχομένων. Αν μια κυβέρνηση δεν προστατεύει τα δικαιώματα των πολιτών, τότε αυτοί έχουν το δικαίωμα να την αντικαταστήσουν. Έτσι, ο Λοκ έδινε ένα σαφές επιχείρημα για το δικαίωμα αντίστασης και επανάστασης των λαών εναντίον των τυραννικών κυβερνήσεων. Ο Μοντεσκιέ στο έργο του «Το Πνεύμα των Νόμων» θέλησε να δείξει ότι οι νόμοι διαμορφώνονται σύμφωνα με τις συνθήκες ζωής και τις ανάγκες των κοινωνιών και υποστήριξε τη διάκριση των εξουσιών, σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική.
Στο χώρο της απονομής της δικαιοσύνης έντονες ήταν οι διαμαρτυρίες από διάφορες πλευρές (λ.χ. από την Αγγλία, την Ιταλία) για την μεροληψία των δικαστών υπέρ των ισχυρών, για την άθλια κατάσταση των φυλακών και την απάνθρωπη μεταχείριση των κρατουμένων. Ο Ιταλός Τζεζάρε Μπεκαρία δημοσίευσε στο Μιλάνο το δοκίμιο «Περί εγκλημάτων και ποινών» και διατύπωσε τις θεμελιακές αρχές για την απονομή της δικαιοσύνης οι οποίες έθεταν σε νέες βάσεις όλο το δικαστικό σύστημα. Σκοπός της ποινής, κατά τον Μπεκαρία, δεν είναι η εκδίκηση αλλά ο σωφρονισμός, άρα σωστό είναι να επιλέγεται όχι η πιο εξοντωτική ποινή αλλά εκείνη που θα έχει το διαρκέστερο αποτέλεσμα στη σκέψη και τη βούληση του δράστη. Η δικαιοσύνη πρέπει να ενεργεί άμεσα και σύντομα γιατί όσο πιο σύντομα έλθει η ποινή τόσο πιο στενός θα είναι ο συνειρμός των δύο (αδικήματος - ποινής) στη σκέψη όλων, ώστε να αποφεύγονται οι αξιόποινες πράξεις. Το αδίκημα αποτρέπεται αποτελεσματικά μάλλον όταν υπάρχει η βεβαιότητα κάποιας ποινής παρά όταν επισείεται η αυστηρότητα μιας αβέβαιης τιμωρίας.
Στο χώρο της εκπαίδευσης καθολικό ήταν το αίτημα για την διάχυσή της στις ευρύτερες μάζες του πληθυσμού που παρέμεναν σε συντριπτικό ποσοστό αναλφάβητες. Από την άλλη πλευρά, το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα ήταν αναχρονιστικό και εν πολλοίς αντιπαιδαγωγικό. Από τα διδάγματα των Διαφωτιστών επηρεάστηκε η εκπαίδευση ως θεωρία και πράξη. Στο σημείο αυτό, μεγάλη ήταν η επίδραση των ιδεών του Ρουσό και του γερμανοελβετού παιδαγωγού Πεσταλότσι (1746-1827). Ο πρώτος στο έργο του «Αιμίλιος» είχε υποστηρίξει ότι τα παιδιά δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μικρογραφία των μεγάλων, αλλά ως ξεχωριστές προσωπικότητες με δική τους ψυχολογία. Επίσης, πίστευε ότι τα παιδιά δεν πρέπει να φορτώνονται με τις συμβατικότητες της ζωής της «πολιτισμένης» κοινωνίας, αλλά να ενθαρρύνονται να εκφράζονται με το δικό τους προσωπικό τόνο και να αποκτούν βιωματικά τις δικές τους προσωπικές εμπειρίες στην επαφή τους με τη φύση και τα πράγματα. Ο Πεσταλότσι, στο ίδιο πνεύμα με τον Ρουσό, υποστήριζε ότι το παιδί πρέπει να διαπαιδαγωγείται σύμφωνα με τη φύση του και τις κλίσεις του και όχι με κριτήριο τις κοινωνικές σκοπιμότητες. Οι ιδέες των δύο παιδαγωγών συνέβαλαν αποφασιστικά στην διαμόρφωση της σύγχρονης παιδαγωγικής επιστήμης και στην αλλαγή της εκπαιδευτικής αντίληψης σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Είναι λοιπόν φανερό πως καθ’ όλη τη διάρκεια του αιώνα των Φώτων διατυπώθηκαν προοδευτικές θέσεις και απόψεις οι οποίες συνέβαλαν αποφασιστικά στο ξύπνημα των συνειδήσεων και αποτέλεσαν την ιδεολογική βάση γραπτών διακηρύξεων, επαναστατικών μανιφέστων ή συνταγμάτων τις επόμενες δεκαετίες. Στις 4 Αυγούστου 1789 η Συντακτική Συνέλευση που προέκυψε από τον γαλλικό ξεσηκωμό στο Παρίσι ψήφισε την κατάργηση των προνομίων των εκπροσώπων του παλαιού καθεστώτος. Στις 26 του ίδιου μήνα, η Συνέλευση, θέλοντας να γίνουν γνωστές σ΄ ολόκληρο τον κόσμο οι θεμελιώδεις αρχές που θα στήριζαν το έργο της, εξέδωσε την γνωστή «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη», στην οποία συμπυκνώνονται όλες οι θεωρητικές θέσεις των Διαφωτιστών και τα αιτήματα του γαλλικού λαού. Η «Διακήρυξη» έγινε στη συνέχεια το «ευαγγέλιο» όλων των καταπιεσμένων, αφού αναπτέρωσε τις ελπίδες των υπόδουλων λαών για ελευθερία. Έκδηλη είναι η επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού και των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και στα πρώτα επαναστατικά συντάγματα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης.
Η Γαλλική Επανάσταση θεωρήθηκε από τον ευρωπαϊκό στοχασμό ως η πραγμάτωση των ιδεών του Διαφωτισμού. Ο Χέγκελ την είδε ως τον θρίαμβο της «απόλυτης ανεξαρτησίας», ενώ ο Μαρξ επεσήμανε ότι αυτή αντιπροσώπευε την έκφραση των αιτημάτων του «πρακτικού λόγου». Η Γαλλική Επανάσταση αντιπροσώπευε για τους υποστηρικτές της τον θρίαμβο του λόγου και πρόβαλλε ένα πρότυπο ελευθερίας ικανό να προκαλέσει κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, ενώ για τους εχθρούς της συμβόλιζε την καταστροφή του οικοδομήματος της πολιτισμένης κοινωνίας. «Θυγατέρα», όπως σημειώνει ο Ιστορικός Αλμπέρ Σομπούλ, «του ενθουσιασμού, άλλους ανθρώπους τους φλογίζει με την ανάμνηση των αγώνων για την ελευθερία και ανεξαρτησία και με το όραμα για ισότητα και αδελφοσύνη, και σ΄ άλλους προκαλεί το μίσος».
Ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση ως ιστορικά φαινόμενα αποτελούν ίσως την χαρακτηριστικότερη περίπτωση αντιστοιχίας θεωρίας και πράξης, όπου η ιδεολογική προπαρασκευή και η ωρίμανση των συνειδήσεων συνοδεύτηκαν από τη δυναμική διεκδίκηση και την κατάκτηση σε κοινωνικό επίπεδο όλων όσα η κοινωνία επιζητούσε. Οι ηγέτες της Επανάστασης, οι ίδιοι πολλές φορές Διαφωτιστές, πολύ πριν ξεσπάσει η Επανάσταση προετοίμασαν με θάρρος και αποφασιστικότητα το έδαφος για την μεγάλη ανατροπή. Οι επαναστατικές ζυμώσεις είχαν ξεκινήσει από πολύ νωρίς. Κατά τον 18ο αιώνα ιδρύονται μυστικές εταιρείες, όπως αυτή των Καρμπονάρων ή πολιτιστικοί σύλλογοι που φαινομενικά δραστηριοποιούνταν για τη διάδοση της παιδείας, αλλά στην πραγματικότητα προετοίμαζαν τα μέλη τους για τις επικείμενες ανατροπές. Στις κλειστές αυτές ομάδες που αποτελούνταν από προοδευτικά πνεύματα όλων των τάξεων, αλλά κυρίως της αστικής, κυοφορούνταν οι νέες ιδέες και αργά αλλά σταθερά υπέσκαπταν όλο το ιδεολογικό και πολιτικοκοινωνικό οικοδόμημα του φόβου και των προκαταλήψεων, του δεσποτισμού και της φεουδαρχίας, της κοινωνικής ανισότητας και της οικονομικής εξαθλίωσης. Μάλιστα, διάχυτη ήταν η εντύπωση τότε ότι πίσω από κάθε φιλελεύθερη και επαναστατική κίνηση κρύβονταν οι Καρμπονάροι ή άλλες μυστικές εταιρείες, γι’ αυτό, ιδιαίτερα μετά την ήττα του Ναπολέοντα και την παλινόρθωση του βασιλιά στη Γαλλία, η «Ιερή Συμμαχία» των ισχυρών της Ευρώπης έθεσε στο στόχαστρο κάθε μυστική εταιρεία.
Η Γαλλική Επανάσταση έμεινε στην ιστορία όχι τόσο γιατί γκρέμισε το παλαιό πολιτικό καθεστώς στη Γαλλία, όσο γιατί αποσάρθρωσε τις εσωτερικές δομές που στήριζαν αυτό το καθεστώς, δημιουργώντας την ελπίδα σε όλους τους λαούς της Ευρώπης για αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ατομικής και συλλογικής ζωής. Η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε το παράδειγμα σε όλη την Ευρώπη ότι οι λαοί μπορούν, αν θέλουν, να αλλάξουν τις τύχες τους και να δημιουργήσουν μια κοινωνία δικαιοσύνης και πραγματικής αδελφοσύνης. Οι αρχές και τα διδάγματα του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης αποτέλεσαν τους φωτεινούς φάρους για τους επόμενους δύο αιώνες για κάθε αγωνιζόμενο λαό και παραμένουν μέχρι σήμερα μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές παρακαταθήκες της ανθρωπότητας.
Βιβλιογραφία
1. Norman Hampson, Ο Διαφωτισμός. Μια αποτίμηση για τις παραδοχές, τις θέσεις και τις αξίες του, μετάφαση Δήμητρα Γ. Μπεχλικούδη, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1994, σελ. 225.
2. Mendelson, Kant, Hamann, Wieland, Riem, Herder, Lessing, Erhard, Sciller, Τι είναι Διαφωτισμός, μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Εκδόσεις «Κριτική», Αθήνα 1989, σελ. 19.
3. Αλμπέρ Σομπούλ, Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης.
4. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996
...........................
Σημειώσεις
1. Στη Γαλλία υπήρχαν τρεις τάξεις: ο κλήρος (απλοί ιερείς - επίσκοποι), οι ευγενείς (αριστοκράτες - μεγαλοαστοί), τρίτη τάξη (αστοί, μικροαστοί, λαϊκές τάξεις των πόλεων, αγρότες).
2. Norman Hampson, «Ο Διαφωτισμός. Μια αποτίμηση για τις παραδοχές, τις θέσεις και τις αξίες του», μετάφαση Δήμητρα Γ. Μπεχλικούδη, Εκδόσες Παπαζήση, Αθήνα 1994, σελ. 225.
3. Mendelson, Kant, Hamann, Wieland, Riem, Herder, Lessing, Erhard, Sciller, Τι είναι Διαφωτισμός, μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Εκδόσεις «Κριτική», Αθήνα 1989, σελ. 19.
4. Ο Βολταίρος ήταν οπαδός του ντεϊσμού. Οι ντεϊστές (οπαδοί του Deismus) πίστευαν ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και τους φυσικούς νόμους που τον διέπουν, αλλά δεν παρεμβαίνει στη λειτουργία του κόσμου ούτε βέβαια στις υποθέσεις των ανθρώπων. Πίστευαν ακόμη ότι δεν χρειάζονται προσευχές ούτε έχουν σημασία οι τελετές.
5. Η «Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας» και η «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» είναι βαθιά επηρεασμένες από τις πολιτικές ιδέες των δύο φιλοσόφων.
6. Στο έργο Οι Αθλιοι του Βίκτωρος Ουγκό αποτυπώνεται με μεγάλη ενάργεια η άθλια κατάσταση που επικρατούσε στο χώρο της Δικαιοσύνης και των φυλακών στη Γαλλία.
7. Αλμπέρ Σομπούλ, Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, τόμος 2ος, σ. 369 - 370.
Ημερομηνία καταχώρησης: 25.1.2006 |
|
|
Προβληματισμοί -
Ιστορία - Πολιτισμοί
|
|
Τρίτη, 10 Ιανουάριος 2006 02:25 |
του Νεόφυτου Χαριλάου
Σήμερα, που τα εθνικά κράτη στην Ευρώπη είναι μια πραγματικότητα, προβάλλει περίπου ως κοινή επιδίωξη των περισσότερων ευρωπαϊκών λαών η ένταξή τους σε συλλογικούς θεσμούς με την προοπτική της δημιουργίας ισχυρών διακρατικών δομών. Έτσι, το όραμα της ενωμένης Ευρώπης είναι σήμερα παρά ποτέ εφικτό, αφού ολοένα και περισσότερο συνειδητοποιείται από τους ευρωπαϊκούς λαούς η ανάγκη της πολιτικής ενοποίησης.
Ανατρέχοντας στο παρελθόν, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι πολλές γενιές οραματιστών αγωνίστηκαν αφανώς ή εμφανώς για την δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου. Αν και τους προηγούμενους αιώνες (18ος -20ος ) τα αιτήματα των λαών συνδέονταν κυρίως με την ανάγκη αλλαγών σε πολιτικοκοινωνικό επίπεδο (βλ. Γαλλική, Ρωσική Επανάσταση) ή με την επιδίωξη για αυτοδιάθεση (Ελληνική Επανάσταση κ.τ.λ.), οι ιδέες της πολιτικής ισότητας των λαών και της ανάγκης μιας ευρύτερης συνεννόησης για την ένωση της Ευρώπης ήταν διάχυτες στα κείμενα των στοχαστών. Το εγχείρημα επίσης του Ναπολέοντα Βοναπάρτη υπήρξε, νομίζω, πολύ χαρακτηριστικό προς την κατεύθυνση αυτή.
Από ελληνικής πλευράς, προδρομική μορφή σ΄ αυτή την προσπάθεια υπήρξε και ο Ρήγας Βελεστινλής, ο οποίος ήταν ο πρώτος Έλληνας που διείδε την ανάγκη καταρχήν της ένωσης των βαλκανικών λαών για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και στην συνέχεια της δημιουργίας ενός βαλκανικού κράτους, όπου θα μπορούσαν να ζήσουν ισότιμα όλοι οι λαοί της Βαλκανικής, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής και θρησκείας. Ο Ρήγας έζησε από πολύ κοντά τα τελευταία 15-20 χρόνια την αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γι΄ αυτό και συνέλαβε το σχέδιο της διάλυσής της και της ίδρυσης στην θέση της μιας νέας «Πολιτικής Διοικήσεως».
Πριν όμως μιλήσω για το όραμα του Ρήγα Βελεστινλή, είναι σκόπιμο να παραθέσω μερικά βιογραφικά στοιχεία, απαραίτητα νομίζω για την κατανόηση του αγώνα του.
Ο Ρήγας γεννήθηκε το 1757 από εύπορη οικογένεια σ΄ ένα θεσσαλικό κεφαλοχώρι, το Βελεστίνο, από το οποίο πήρε στην συνέχεια και την επωνυμία του «Βελεστινλής». Η ονομασία «Ρήγας Φεραίος» οφείλεται σε μεταγενέστερους λογίους, οι οποίοι, επειδή είχαν την τάση να δίνουν αρχαϊκά ονόματα σε πρόσωπα και σε τόπους, μετέφρασαν το «Βελεστινλής» σε «Φεραίος», από την αρχαία πόλη Φερραί, η οποία βρισκόταν δίπλα στο Βελεστίνο.
Αν και δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για τις σπουδές του Ρήγα, είναι βέβαιο ότι πήρε καλή μόρφωση στα σχολεία των Αμπελακίων και της Ζαγοράς του Πηλίου, ενώ για ένα διάστημα διετέλεσε δάσκαλος στο χωριό Κισσός του Πηλίου.
Τα γεγονότα που έζησε ο Ρήγας κατά την διάρκεια της εφηβείας του στην Θεσσαλία ήταν από τα σημαντικότερα της ελληνικής ιστορίας των προεπαναστατικών χρόνων. Θα ήταν μόλις δώδεκα χρονών, όταν ξέσπασε η μεγάλη αναστάτωση στις ελληνικές χώρες, τα Ορλωφικά. Μια ολόκληρη σχεδόν πενταετία (1769-1774), γεμάτη πολεμικά γεγονότα, εξεγέρσεις των Ελλήνων και φοβερές αντεκδικήσεις των Τούρκων, καταδρομές του ρωσικού στόλου και ναυμαχίες στο Αιγαίο, μια εποχή γεμάτη υποσχέσεις και προσδοκίες, που συγκλόνιζαν κάθε ελληνική ψυχή, καταλαβαίνουμε εύκολα ποια βαθύτατη επίδραση θα είχε στα νεανικά όνειρα, τον ευφάνταστο νου και την τρυφερή καρδιά του ανήσυχου έφηβου της Θεσσαλίας, που τότε πρωτογνώριζε τον κόσμο.
Στα είκοσί του χρόνια περίπου μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη και γίνεται γραμματικός του πρώην ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρου Υψηλάντη. Εκεί βρίσκει την ευκαιρία να μορφωθεί ακόμη περισσότερο, να μάθει ξένες γλώσσες, να γνωρίσει καλά πρόσωπα και πράγματα της εποχής και του τόπου του και να χαράξει την πορεία της ζωής του. Αργότερα, εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι ως έμπιστος γραμματικός του ηγεμόνα Νικόλαου Μαυρογένη, ο οποίος για ένα διάστημα του εμπιστεύτηκε τη θέση του «καϊμακάμη», δηλ. επάρχου, διοικητή της Κραϊόβας.
Η θητεία του στην θέση αυτή συμπίπτει με την έναρξη το 1787 του δεύτερου ρωσοτουρκικού πολέμου που έλαβε χώρα στην περιοχή της Μολδοβλαχίας. Μετά την ήττα των Οθωμανών από τους Αυστρορώσους και την κατάληψη του Βουκουρεστίου, εγκαταλείπει την υπηρεσία του Μαυρογένη και περνά στο στρατόπεδο των Αυστριακών. Το 1790 πηγαίνει στην Βιέννη, όπου παραμένει για μισό περίπου χρόνο, εργαζόμενος ως γραμματικός. Στο σύντομο αυτό χρονικό διάστημα κατορθώνει να τυπώσει τα δύο του πρώτα βιβλία: Το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών, και το Φυσικής Απάνθισμα.
Στις αρχές του 1791 ο Ρήγας επιστρέφει στην Βλαχία και παραμένει εκεί μέχρι και το 1796. Η ανακωχή μεταξύ Αυστριακών και Τούρκων το 1790 και το τέλος του ρωσοτουρκικού πολέμου με την υπογραφή συνθήκης του Ιασίου το 1792 κάνουν φανερό στους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς πως δεν πρέπει να στηρίζουν τις ελπίδες τους στην Αυστρία και την Ρωσία. Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 με τα κηρύγματά της βρίσκουν μεγαλύτερο έδαφος ανταπόκρισης στον Θεσσαλό πατριώτη, ο οποίος την εποχή αυτή μελετάει το γαλλικό επαναστατικό σύνταγμα, μεταφράζει Γάλλους διαφωτιστές, αρχίζει να συνθέτει το Θούριό του και άλλα επαναστατικά τραγούδια και σχεδιάζει τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος.
Από το 1796 και μετά εκδίδει στην Βιέννη τους χάρτες της Κωνσταντινούπολης, της Βλαχίας, της Μολδαβίας, μέρους της Τρανσυλβανίας και της Ελλάδας και τα πατριωτικά του τραγούδια Θούριος και Πατριωτικός Ύμνος.
Παράλληλα, με τις εκδοτικές του δραστηριότητες ο Ρήγας ετοιμάζει την οριστική του αποχώρηση από την Βιέννη. Η προσωπικότητα του Ναπολέοντα και ο άνεμος αλλαγής που φέρνει στην μοναρχική Ευρώπη είχε διαμορφώσει ένα κλίμα επαναστατικής διέγερσης σ΄ όλους τους υπόδουλους λαούς της Ευρώπης. Ο Ρήγας προσπαθεί να εξασφαλίσει την αρωγή του Ναπολέοντα στα επαναστατικά του σχέδια. Γι΄ αυτό το λόγο απευθύνει στο μεγάλο στρατηλάτη επιστολή, θέλοντας να ζητήσει τη συνδρομή του για την απελευθέρωση της πατρίδας του.
Η τελευταία φάση προετοιμασίας του Ρήγα συνδέεται με τα δύο επαναστατικά κείμενα, τα οποία τύπωσε το 1797 σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων: 1)Το Επαναστατικό Μανιφέστο, ένα τετρασέλιδο που τυπώθηκε σε 3.000 αντίτυπα και εκκινεί με το σύνθημα «Ελευθερία-Ισοτιμία-Αδελφότης» και περιλαμβάνει την Προκήρυξη, ένα ένθερμο πατριωτικό κείμενο, την Νέα πολιτική Διοίκηση των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, το οποίο απαρτίζεται από τα «Δίκαια του Ανθρώπου και του πολίτου», το κυρίως «Σύνταγμα» και το «Παράρτημα». 2)Το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον, μια συναγωγή στρατιωτικών κανονισμών που προέρχονται από γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου και συνοδεύεται από ένα επαναστατικό προοίμιο δημοκρατικής κατήχησης.
Τα δύο αυτά επαναστατικά έντυπα εστάλησαν στην Τεργέστη στον φίλο του Ρήγα Αντώνη Κορωνιό, με σκοπό να τα παραλάβει ο ίδιος για να τα διοχετεύσει στην πατρίδα. Ο ίδιος ο Ρήγας έστειλε επιστολή στον φίλο του για να τον ενημερώσει για την αποστολή των εντύπων, αλλά για κακή του τύχη η επιστολή του, λόγω απουσίας του φίλου του, έπεσε στα χέρια του συνεταίρου του Κορωνιού, Δημητρίου Οικονόμου, ο οποίος και τους κατέδωσε στην αυστριακή αστυνομία.
Ο Ρήγας συνελήφθη μόλις έφθασε στην Τεργέστη την 1η Δεκεμβρίου 1797. Το βράδυ της 30ης Δεκεμβρίου, όταν επρόκειτο να μεταφερθεί στην Βιέννη αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει αυτοτραυματιζόμενος. Κατόρθωσε να αναβάλει για λίγο την μεταγωγή του στην Βιέννη και παρά τις προσπάθειες του να απελευθερωθεί μέσω του Γάλλου προξένου στην Τεργέστη, οδηγήθηκε τελικά στην Βιέννη, όπου αφού ανακρίθηκε, τελικά παραδόθηκε στους Τούρκους στις 10 Μαΐου 1798 μαζί με τους συντρόφους του. Μετά από ολιγοήμερη φυλάκιση και φρικτά βασανιστήρια στις 24 Ιουνίου 1798 θανατώθηκε με τους συντρόφους του και τα σώματα τους ρίχτηκαν στο Δούναβη. Οι τουρκικές αρχές διέδωσαν πως οι οκτώ δεσμώτες απέδρασαν.
Πώς όμως ο Ρήγας συνέλαβε το σχέδιο της κοινής δράσης των βαλκανικών λαών κατά του οθωμανικού δεσποτισμού και της δημιουργίας ενός βαλκανικού κράτους;
Ήδη από τα Ορλωφικά αλλά και κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου ο Ρήγας είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά την αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την έλλειψη κάθε κρατικής συνοχής, τις βαθιές αντιθέσεις που χώριζαν τους τοπάρχες του Σουλτάνου, την διάχυτη και ζωηρή δυσφορία των διαφόρων λαών που υπηρετούσαν στον οθωμανικό στρατό, αλλά προπαντός έβλεπε πως ο Σουλτάνος δεν στηριζόταν στρατιωτικά παρά στις δυνάμεις των υποδούλων. Η διοικητική παραλυσία του Οθωμανικού Κράτους είχε οδηγήσει στην αποδυνάμωση της σουλτανικής εξουσίας, ενώ η αναρχία και απειθαρχία των γενιτσαρικών ταγμάτων σε συνδυασμό με την ανυπακοή και την προσπάθεια αποσκίρτησης πολλές φορές από την εξουσία του Σουλτάνου των τοπικών πασάδων δημιουργούσαν την εικόνα μιας καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από την άλλη πλευρά ένα μεγάλο μέρος των ανώτερων διοικητικών θέσεων της οθωμανικής εξουσίας βρισκόταν στα χέρια Ελλήνων, ενώ στην ύπαιθρο σε μεγάλο βαθμό η εξουσία πέρασε στα χέρια των αρματολών και των καπεταναίων, οι οποίοι ως έμμισθοι του Σουλτάνου ήταν οι τηρητές της τάξης.
Η διαφθορά εκ των έσω του οθωμανικού κράτους δημιουργούσε δυσμενείς συνθήκες επιβίωσης σε όλους τους λαούς, γι΄ αυτό για τον Ρήγα ο Σουλτάνος ήταν ο δυνάστης όχι μόνο των χριστιανών αλλά και των ίδιων των Μουσουλμάνων. Η απελευθέρωση λοιπόν από τον Οθωμανό κατακτητή ήταν ένα ώριμο αίτημα καθενός υπόδουλου. Είναι πολύ χαρακτηριστική η πρόσκλησή για εξέγερση που απευθύνει σε όλους «όσοι στενάζουν υπό την δυσφορωτάτην τυραννίαν του Οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού»:
Σ' Ανατολή και Δύσι και Νότον και Βοριά
για την πατρίδα όλοι να 'χωμεν μια καρδιά
στην πίστιν του καθένας να ζη,
στην δόξαν του πολέμου να τρέξωμεν μαζί.
Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή.
Στο πολιτικό του πρόγραμμα ο Ρήγας, εκτός από την κοινή δράση των λαών της Βαλκανικής κατά του τυράννου, προτείνει επίσης την δημιουργία ενός κράτους το οποίο θα στηρίζεται στις αρχές της κλασικής δημοκρατίας και όπου κυρίαρχο ρόλο θα παίζει ο νόμος και όχι θρησκεία. Οι απόψεις του αυτές εκφράζονται κυρίως στο επαναστατικό του κείμενο, Νέα πολιτική Διοίκηση των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, το σημαντικότερο ίσως πολιτικό κείμενο του Διαφωτισμού από απόψεως ουσίας, αφού δεν εκφράζει απλώς ένα προβληματισμό για θέματα διακυβέρνησης, αλλά συγκεκριμένες πολιτειακές προτάσεις για την λειτουργία του κράτους.
Η Νέα πολιτική Διοίκηση αποτελεί ουσιαστικά ένα σχέδιο συντάγματος του μελλοντικού κράτους. Το προοίμιο που προτάσσεται αποτελεί «διακήρυξη της ελληνικής ανεξαρτησίας» και είναι εμπνευσμένο από την «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» που εξέδωσε η γαλλική Συμβατική Συνέλευση το 1793. Το κυρίως σώμα του κειμένου περιλαμβάνει δύο κεφάλαια με σύνολο 159 άρθρων. Με αυτά διασφαλίζεται η πολιτική και κοινωνική ισότητα , μέσω της συγκρότησης δημοκρατικών θεσμών οι οποίοι κατοχυρώνουν αφενός τη συμμετοχή των κυβερνωμένων στη λειτουργία της πολιτείας και αφετέρου τον έλεγχο της δράσης της εκτελεστικής εξουσίας. Δίνεται έμφαση στη λαϊκή κυριαρχία, χωρίς καμιά διάκριση: «Ο αυτοκράτωρ (=κυρίαρχος) λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου. Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλον είδος γενεάς».
Διασφαλίζεται επίσης η διάκριση των εξουσιών και η κατοχύρωση των δικαιωμάτων όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης, καταγωγής ή θρησκείας. Στο πλαίσιο του νέου κράτους «όλοι οι άνθρωποι, χριστιανοί και Τούρκοι, κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι. Όταν πταίση τινάς, οποιασδήποτε θρησκείας και αν είναι, οποιασδήποτε καταστάσεως, ο νόμος είναι αυτός διά το πταίσμα και αμετάβλητος, ήγουν δεν παιδεύεται ο πλούσιος ολιγώτερον και ο πτωχός περισσότερον διά το σφάλμα, αλλά ισιά ισιά».
Η κατοχύρωση επίσης της ανεξιθρησκίας είναι μια από τις σημαντικές πρόνοιες του προτεινόμενου πολιτεύματος: «Η ελευθερία κάθε είδους θρησκείας, χριστιανισμού, Τουρκισμού, Ιουδαϊσμού, και τα λοιπά δεν είναι εμποδισμένα εις την παρούσαν διοίκησιν...», «η Ελληνική Δημοκρατία είναι μία, με όλον οπού συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπον της διάφορα γένη και θρησκείας} δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι} είναι αδιαίρετος μ’ όλον οπού ποταμοί και πελάγη διαχωρίζουν τες επαρχίες της, αι οποίαι είναι ένα συνεσφιγμένον και αδιάλυτον σώμα».
Αξιοσημείωτα επίσης άρθρα στο προτεινόμενο πολίτευμα είναι η επιβολή της νομοθετικής εξουσίας επί της εκτελεστικής αλλά και τα στοιχεία του κοινωνικού κράτους που υπόσχεται, η ελευθερία διακίνησης των ιδεών μέσω του τύπου, η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα, η πρόνοια για καθολική εκπαίδευση των πολιτών κ.τ.λ.
Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το όνομα της νέας ελεύθερης πολιτείας που θα προκύψει από την ανατροπή του οθωμανικού δεσποτισμού. Ο Ρήγας αποκαλεί το νέο κράτος «Ελληνική Δημοκρατία». Ο επιθετικός προσδιορισμός «Ελληνική» στην πολιτεία του Ρήγα δεν σημαίνει ακριβώς ότι πρόκειται περί κράτους των Ελλήνων. Το νέο κράτος «περιλαμβάνει διάφορα γένη», συνεπώς δεν είναι ελληνικό από εθνολογική έννοια. Είναι ελληνικό υπό την έννοια ότι αποβλέπει να αυτοπροσδιορισθεί με γνώμονα τα πολιτειακά ιδεώδη της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας. Αυτά τα ιδεώδη θα εξασφαλίσουν την ελευθερία των «διαφόρων γενών» που απαρτίζουν τον πληθυσμό της «Ελληνικής Δημοκρατίας» και θα πραγματωθούν με τη μεταβολή των πρώην δούλων του δεσποτισμού σε ελεύθερους πολίτες κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα. Έτσι, ο προσδιορισμός της συλλογικής ταυτότητας της νέας πολιτείας με πολιτισμικά κριτήρια παραπέμπει στην ισοκράτεια αντίληψη, ότι «΄Ελληνες καλούνται οι της ημετέρας παιδεύσεως μετέχοντες».
Η νέα εθνική κοινότητα δεν είναι ξενόφοβη ούτε βασίζεται σε αποκλειστικότητες: καταργεί τις διακρίσεις που μπορεί να πηγάσουν από εθνοτικά ή φυλετικά κριτήρια, καθιστά ευπρόσδεκτους τους ξένους στους κόλπους της για να εμπλουτίσει το ανθρώπινο δυναμικό της και να ανεβάσει το επίπεδο του πληθυσμού και του πολιτισμού της.
Ο Ρήγας φαίνεται να πιστεύει πως τα ζητήματα που τίθενται από τις εθνοτικές ομάδες, όσον αφορά την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, θα μπορούσαν να λυθούν με θεσμοθετημένες λειτουργίες πολιτικής συμμετοχής και αποκέντρωσης των θεσμών σε όλη την έκταση της πολιτείας. Έτσι ήλπιζε ότι οι όποιες εθνοτικές ή άλλες διαφορές θα μπορούσαν να ξεπεραστούν.
Θα μπορούσε όμως να χαρακτηρίσει κάποιος την πολιτική πρόταση του Ρήγα ως πρόταση ομοσπονδίας των βαλκανικών λαών;
Ο ίδιος ο Ρήγας δηλώνει σαφώς ότι η Ελληνική Δημοκρατία «είναι μία και αδιαίρετος», αποκλείοντας έτσι κάθε παρερμηνεία ως προς τον χαρακτήρα του ενιαίου και συγκεντρωτικού κράτους που οραματιζόταν. Τα διάφορα γένη και οι θρησκείες που αναφέρει στο κείμενό του περιλαμβάνονται στον πληθυσμό της Δημοκρατίας ως πολιτισμικές ομάδες χωρίς καμιάς μορφής θεσμική πολιτειακή υπόσταση, που θα αποτελούσε στοιχείο κάποιου τύπου ομοσπονδιακής υπόστασης. Συνεπώς θα ήταν προτιμότερο να μιλάμε για μια ένωση στο επίπεδο των λαών στα πλαίσια ενός ενιαίου κράτους, παρά για κάποιο ομοσπονδιακό κράτος παρόμοιο με αυτά που υφίστανται σήμερα στην Ευρώπη.
Οι πολιτικές θέσεις του Ρήγα, όπως εκφράζονται κυρίως στη Νέα πολιτική Διοίκηση, αποτελούν την αφετηρία της νεοελληνικής πολιτειολογίας. Αν και φαντάζουν αρκετά ουτοπικές, δεν μειώνουν την αξία και την συμβολή τους στο γενικότερο προβληματισμό που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη για παρόμοια ζητήματα. Εξεταζόμενες μάλιστα μέσα στο χρονικό πλαίσιο που αυτές διατυπώθηκαν, μπορούν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι ο Ρήγας υπήρξε ο σκαπανέας στον τομέα αυτό όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Οι ιδέες του Θεσσαλού λόγιου, με τον προβληματισμό και τις συζητήσεις που για δεκαετίες προκάλεσαν, είναι σήμερα παρά ποτέ επίκαιρες. Η αναζωπύρωση του θρησκευτικού φανατισμού και των εθνοτικών διαφορών στα Βαλκάνια κάνουν επιτακτική την ανάγκη μιας άλλης πολιτικής που θα οδηγεί στην συνεννόηση και την συμφιλίωση των λαών της περιοχής. Άλλωστε, η προοπτική της ένωσης της Ευρώπης μας φέρνει αντιμέτωπους με νέες προκλήσεις, οι οποίες δεν μπορούν πια να αντιμετωπιστούν με μίση και αλληλοσπαραγμό αλλά με ξεπέρασμα του κακού μας παρελθόντος. Μια νέα ανάγνωση του Ρήγα Βελεστινλή νομίζω ότι θα μας βοηθήσει ουσιαστικά να κάνουμε την υπέρβαση και να αναδείξουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που μας ενώνουν.
Βιβλιογραφία:
1. Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα, τομ. 5ος, Βουλή των Ελλήνων Αθήνα 2003. Εισαγωγή -επιμέλεια-σχόλια Πασχάλης Κιτρομηλίδης.
2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. 11ος , Εκδοτική Αθηνών.
3. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1996.
Ημερομηνία καταχώρησης: 10.1.2006 |
|
Προβληματισμοί -
Ιστορία - Πολιτισμοί
|
|
Τρίτη, 03 Ιανουάριος 2006 02:24 |
|
Παρακολουθώντας την ιστορία δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει ένα φαινόμενο επανακύκλησης που παρουσιάζει η εμφάνιση και εξαφάνιση μεγάλων αυτοκρατοριών και των αντίστοιχων πολιτισμών τους. Από τότε που οι αρχαιολόγοι μέσω των ανασκαφών τους επιβεβαιώνουν τις ρήσεις των αρχαίων κειμένων, στα μάτια του αναγνώστη ξετυλίγονται σε όλο το μήκος της ιστορίας του πλανήτη μας μεγάλες αυτοκρατορίες που φτάνουν σ' ένα απόγειο δύναμης για να ακολουθήσει μετά σιγά-σιγά ο εκφυλισμός και η πτώση. Η επανακύκληση αυτή εμφανίζει μία περιοδικότητα, ένα ρυθμό, με τον οποίο έχουν ασχοληθεί από την αρχαιότητα ήδη πολλοί στοχαστές και συγγραφείς σε διάφορους πολιτισμούς. Στην Κίνα, εκφράστηκε μέσα από την εναλλαγή των δύο όψεων της συμπαντικής ενέργειας, Γιν και Γιανγκ, που αποτελούν την ουσία όλης της φιλοσοφίας της, όπως εκφράζεται στο Τάο από τους μεγάλους διδασκάλους του. Στην Ινδία, η κυκλική θέαση του κόσμου συνίσταται στη διαδοχή δημιουργιών και συμπάντων που αναπαράγουν το μοντέλο μιας μεγάλης κοσμικής αναπνοής, που υποδιαιρείται σε τέσσερις Γιούγκα ή εποχές. Οι τέσσερις αυτές εποχές βρίσκονται μεταξύ τους σε μία κατιούσα σχέση όπως οι αριθμοί 4, 3, 2, 1 και εμφανίζουν μία προοδευτική επισκότιση της αλήθειας. Η τελευταία εποχή στην οποία βρισκόμαστε τώρα, ονομάζεται Κάλι Γιόγκα και αντιπροσωπεύει τη σκοτεινή εποχή, γεμάτη έξεις και διαστροφές.
Στην αρχαία Ελλάδα, η ιδέα της εναλλαγής εκφράζεται με διάφορους τρόπους στους αρχαίους συγγραφείς. 'Ηδη από τον 7ο αιώνα, διαβάζουμε στον Ησίοδο για τα πέντε γένη των ανθρώπων, "χρύσεον", "αργύρεον", "χάλκεον", "ημίθεον" και "σιδήρεον", που διαδέχτηκαν το ένα το άλλο, καθορίζοντας μεγάλες περιόδους στην ιστορία της ανθρωπότητας και της βαθμιαίας πτώσης της, μέσα από τη βαθμιαία ανάπτυξη του κακού. Το σιδερένιο γένος, το γένος της γενιάς του Ησίοδου, του οποίου είμαστε απόγονοι, είναι "το γένος που δεν ξεκουράζεται ποτέ..."!
Ο Εμπεδοκλής, (περίπου κατά το πρώτο μισό του 5ου αιώνα) απέδιδε τις μεταμορφώσεις του σύμπαντος σε δύο δυνάμεις, τη φιλότητα (περίοδος ενότητας και ηρεμίας) και το νείκος (περίοδο κίνησης και διάσπασης), που δρουν αλληλοδιαδόχως και κατά ίση διάρκεια. Η φιλότητα, ενωτική δύναμη, συνέχει τα στοιχεία σε ένα σύνολο, το "σφαίρον" (σφαίρα) και τα κρατάει σε κατάσταση ηρεμίας, ενώ το νείκος είναι η δύναμη που προκαλεί την κίνηση μέσα στη σφαίρα, διασπάει τα στοιχεία και δημιουργεί τον κόσμο όπως είναι σήμερα. Ο κόσμος σχηματίστηκε από μια δίνη που γέννησε η φιλότητα που κάλυψε όλα τα στοιχεία που το νείκος κρατούσε διασπασμένα μεταξύ τους. Κατά τη διάρκεια της απόλυτης κυριαρχίας της, η φιλότητα καλύπτει ολόκληρη τη σφαίρα, ενώ το νείκος έχει απωθηθεί έξω από αυτήν. Κατόπιν, το νείκος αρχίζει να εισχωρεί στη σφαίρα και, όταν κυριαρχεί τελείως, η φιλότητα περιορίζεται στο κέντρο της σφαίρας. Στην επόμενη περίοδο, η φιλότητα επεκτείνεται από το κέντρο προς την περιφέρεια και επαναλαμβάνονται οι ίδιες φάσεις.
Πέρα από την εναλλαγή του κύκλου του ημερονυκτίου, του κύκλου της σελήνης των 28 ημερών και του ηλιακού έτους, υπάρχει ένα τεράστιος ρυθμός από μεγάλους μήνες και μεγάλα χρόνια που συνιστούν τον κοσμικό κύκλο. Η ιδέα αυτή διαποτίζει το έργο του Πλάτωνα. Διαβάζουμε στον Πολιτικό Α΄: "... Το σύμπαν τούτο τη μια φορά το κατευθύνει στην κίνησή του και στην περιστροφή του ο θεός, και την άλλη το παρατά, όταν συμπληρωθούν πια οι ανάλογες περίοδοι του χρόνου. Το σύμπαν τότε, αφημένο μόνο του, αρχίζει ξανά την πορεία του ανάποδα, γιατί έχει ζωή και νου δοσμένα από κείνον που αρχικά έφτιαξε τον μηχανισμό του. Να για ποιαν αιτία τού έγινε, αναγκαστικά, φυσική, έμφυτη, η παλινδρομική τούτη κίνηση... πως τη μια φορά οδηγείται από ξένη και θεία ενέργεια, και, κατόπιν, αποκτώντας ξανά νέα ζωή, παίρνει από τον δημιουργό του ανανεωμένη αθανασία, και την άλλη φορά, όταν μείνει μονάχα με τον εαυτό του, κινείται από τη δική του κίνηση. Στην τελευταία περίπτωση η ξένη ώθηση το αφήνει τη στιγμή που πρέπει, ώστε να προχωρεί παλινδρομικά για πολλές χιλιάδες περιστροφές, επειδή ο τεράστιος όγκος του γυρνά μ' εξαιρετική ισορροπία μέσα σε στενότατα όρια...".
Στους νεότερους ιστορικούς, όμως, όταν κανείς προσπαθεί να βρει απάντηση για τις αιτίες του ρυθμού αυτού που παρατηρεί στην ιστορία, συχνά βρίσκεται αντιμέτωπος με μια σχεδόν συστηματική άρνηση των νέων ιστορικών για ερμηνεία και εξήγηση του φαινομένου, άρνηση βασισμένη στην ορθοδοξία του νοήματος της ιστορίας. Αντίθετα, οι επιστημολόγοι και οι φιλόσοφοι της ιστορίας φαίνεται να προσπαθούν να απαντήσουν στο φαινόμενο αυτό, όπως π.χ. ο Πωλ Ρικέρ, που αναφέρει στην Ιστορία και Αλήθεια ότι "Με την ιστορία, αναζητώ να δικαιολογήσω το νόημα της ιστορίας της συνείδησης... Μ' άλλα λόγια, η ιστορία ως ροή γεγονότων οφείλει να είναι τέτοια ώστε μέσα από τη ροή αυτή, ο άνθρωπος να γίνεται... Η ανθρωπότητα διαρκεί μέσα από τους πολιτισμούς που παρέρχονται· είναι, επομένως, δυνατόν να υποστηρίξει κανείς μία κυκλική σύλληψη των ιστορικών περιόδων και μία γραμμική σύλληψη της προόδου· οι δύο αυτές συλλήψεις ανήκουν σε διαφορετικά επίπεδα: η μία σ' ένα επίπεδο πιο ηθικό, η άλλη σ' ένα επίπεδο πιο τεχνικό". Η άποψη αυτή αναφέρεται επίσης στο θέμα της ανθρώπινης εξέλιξης, πράγμα που συνδέει την ατομική ιστορία και συνειδητότητα με τις αντίστοιχες συλλογικές.
Η αποδοχή από τους ιστορικούς ενός επαναληπτικού υποδείγματος που θα προσπαθούσε να εξηγήσει το φαινόμενο αυτό συγκριτικά και σφαιρικά, προσκρούει στην εποχή μας στον τεμαχισμό του χρονικών περιόδων προς μελέτη και στη δυσκολία σύνθεσης και θέασης ενός τέτοιου υποδείγματος σε πολλαπλά επίπεδα. Παρ' όλα αυτά δύο μεγάλοι ιστορικοί, ο 'Οσβαλντ Σπένγκλερ και ο 'Αρνολντ Τόυνμπη είναι δύο από τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν πολύ με το θέμα των κύκλων στην ιστορία, ο καθένας από τη δική του πλευρά. Στις μεγάλες ιστορικές περιόδους που μελετούν, θεωρούν ότι τα αμιγώς ιστορικά γεγονότα που εμφανίζουν την άνοδο και πτώση των μεγάλων αυτοκρατοριών που μελετούν, συνοδεύονται και από αντίστοιχες φάσεις του πολιτισμού και των διαφόρων εκφάνσεων της κουλτούρας. Βασισμένος στις μελέτες αυτές και σε αναφορές σε διάφορους πολιτισμούς και αρχαία κείμενα, ένας σύγχρονος στοχαστής, ο Κλωντ ντε Βαρέν (Les grands cycles du mental dans l’histoire de l' Humanite), προτείνει ένα υπόδειγμα αυτών των κυκλικών ρυθμών ανόδου και πτώσης των μεγάλων αυτοκρατοριών και των πολιτισμών τους, με βάση έναν αριθμό 2160 ετών, αποτέλεσμα της διαιρέσεως σε δώδεκα ίσα μέρη ενός μεγάλου κύκλου 25920 ετών που περικλείεται εντός των μεταχωρήσεων των ισημερινών επί της εκλειπτικής κατά την εαρινή ισημερία και κατά φορά εξ ανατολών προς δυσμάς και που παράγεται από την αργή ταλάντωση του άξονα των γήινων πόλων. Η μεταχώρηση των ισημερινών επί της εκλειπτικής φαίνεται να είναι γνωστή από πολύ παλιά στον δυτικό κόσμο και η ανακάλυψή της τοποθετείται περίπου προς το τέλος της ΙΙΙης χιλιετηρίδος π.Χ. στη Βαβυλώνα. Κατά την αρχαιότητα, οσάκις γίνεται μνεία, λαμβάνεται ως μέτρο το ήμισυ της περιόδου αυτής, δηλαδή 12960 χρόνια.
Το σχήμα αυτό μας δίδει:
Με δεδομένη μία απόκλιση 1ο κατά τη μεταχώρηση, στο υψηλότερο ή χαμηλότερο σημείο των καμπυλών (απόγειο των πολιτισμών/αυτοκρατοριών) υπάρχει μία διαφορά περίπου 22 ετών, συν ή πλην, ανάλογα με την περίπτωση. Είναι σαφές ότι στο εσωτερικό κάθε καμπύλης υπάρχουν αντίστοιχες καμπύλες ανόδου και πτώσης του κάθε πολιτισμού. Στο συνθετικό υπόδειγμα, όμως, της εναλλαγής των ρυθμών, ώστε να συμπεριλάβουμε και την σύγχρονη εποχή, το σχήμα εμφανίζεται όπως παραπάνω.
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι η ύπαρξη αυτών των κύκλων δεν αφορά κατά κανένα τρόπο, τα κατεξοχήν "ιστορικά' γεγονότα που αναπαράγονται κατά ταυτόσημο τρόπο σύμφωνα με μία σταθερή περιοδικότητα, οπότε όλα υπακούουν σε μια ντετερμινιστική αρχή, αλλά ότι υπάρχει μία συγκεκριμένη ενεργειακή κυμάτωση, υποκείμενη των γεγονότων, που καθορίζεται από περιόδους ανόδου και πτώσης.
Παρατηρώντας τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων και ειδικότερα του τόσο σημαντικού και συμβολικού γκρεμίσματος του τείχους του Βερολίνου γίναμε όλοι μάρτυρες του τέλους μιας εποχής και της πτώσης μιας υπερδύναμης. Ταυτόχρονα, η ανάθεση των Ολυμπιακών Αγώνων στο Πεκίνο προμηνύει την άνοδο μιας άλλης χώρας με πολιτισμό διαφορετικό από αυτόν της Γηραιάς Ηπείρου, προοιωνίζοντας την πτώση της δεύτερης υπερδύναμης του δυτικού κόσμου, που μεθυσμένη από τη δύναμή της φαίνεται να πιστεύει ότι θα παραμείνει σ' ένα απόγειο για πάντα, όταν τα πρώτα δείγματα των φαινομένων της πτώσης της, τόσο στο εσωτερικό της όσο και στο εξωτερικό της, αρχίζουν να διαφαίνονται καθαρά.
Λίλυ Στυλιανούδη
Ημερομηνία καταχώρησης: 3.1.2006
|
|
|
|
