Καινοτόμες δράσεις στην εκπαίδευση ή δημιουργώντας τον καθολικό άνθρωπο PDF Εκτύπωση E-mail
Προβληματισμοί - Εκπαίδευση
Πέμπτη, 15 Φεβρουάριος 2007 19:02
του Νεόφυτου Χαριλάου και της <Ελένης Φράγκου

'Τα πάντα ρει'', διακήρυσσε ο αρχαίος φιλόσοφος Ηράκλειτος, ερμηνεύοντας το φαινόμενο της εξέλιξης της ζωής και του κόσμου. Ο στοχασμός αυτός, αν και διατυπώθηκε πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια, φαίνεται πως επιβεβαιώνεται στις μέρες μας περισσότερο, ίσως, από ποτέ άλλοτε. Οι ανθρώπινες σχέσεις, οι θεσμοί, η κοινωνία, διέρχονται μια περίοδο ρευστότητας, αφού τα πάντα τίθενται υπό αμφισβήτηση και οι μέχρι σήμερα σταθερές έπαψαν να αποτελούν δικλίδες ασφαλείας για τα άτομα. Ταυτόχρονα, μια σύγχυση είναι διάχυτη σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής συμβίωσης, γεγονός που επιτείνεται από την έλλειψη ορθής εκπαίδευσης και την απουσία κατεύθυνσης στη ζωή των νέων.

Είναι πια κοινός τόπος ότι η σημερινή ελληνική εκπαίδευση δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες του νέου ανθρώπου ούτε του εμπνέει σεβασμό και αγάπη προς τον εαυτό του και τους γύρω του. Η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται σ' αυτόν καθ’ αυτόν τον προσανατολισμό του σημερινού σχολείου, που σε μεγάλο βαθμό είναι αποκομμένο από τη ζωή. Η παλιά γνωσιοκρατική αντίληψη για την εκπαίδευση, όπου το μόνο που ενδιέφερε ήταν η απόκτηση όσο το δυνατόν περισσότερων ειδικών γνώσεων, είναι πια όχι μόνο ξεπερασμένη αλλά και επιβλαβής, γιατί το μόνο που πετυχαίνει είναι να δημιουργεί εγωιστικές προσωπικότητες χωρίς αίσθηση συλλογικότητας και κοινωνικής ευθύνης. Η διδασκαλία πολλών ειδικών αντικειμένων ενώ έδινε στον μαθητή τη δυνατότητα μιας ευρείας γνώσης σε πολλά επιστημονικά πεδία, αποδείχθηκε ανεπαρκής στη διαμόρφωση ανθρώπων με καθολική συνείδηση του κόσμου. Η αποσπασματικότητα και ο κατακερματισμός της γνώσης, σε συνδυασμό με την κακή διδακτική μέθοδο και την αποκοπή της εκπαίδευσης από την ίδια τη ζωή είναι αναμφισβήτητα οι σοβαρότεροι λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτή την κατάσταση.

Φαίνεται λοιπόν πως στην εποχή μας απαιτείται μια νέα εκπαίδευση η οποία να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες του ανθρώπου. Το νέο κρασί χρειάζεται νέους ασκούς για να εναποτεθεί. Παιδαγωγοί και άλλοι ειδικοί παγκοσμίως έχουν διενεργήσει τα τελευταία χρόνια πολλές έρευνες που αφορούν τα προβλήματα της επίσημης εκπαίδευσης. Μέσα από τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών γεννήθηκε μια νέα παιδαγωγική, που στην πραγματικότητα είναι πολύ παλιά, αφού έχει τις ρίζες της στον Πλάτωνα και μας παραπέμπει στην περίοδο της Αναγέννησης, όταν ιδεώδες της Παιδείας ήταν ο Homo universalis (1) -δηλαδή ο "καθολικός άνθρωπος"- αλλά και σε νεότερους παιδαγωγούς, όπως η Μαρία Μοντεσόρι. (2) Η παιδαγωγική αυτή βλέπει τον άνθρωπο ως ένα όλον, ένα όν εκπαιδεύσιμο και στα τρία επίπεδα της ύπαρξής του, σώμα, ψυχή, νου. Ιδιαίτερη δε σημασία δίνεται σήμερα στη συναισθηματική ανάπτυξη του μαθητή παράλληλα με τη διανοητική. Το να μάθεις, για παράδειγμα, να έχεις θετικά συναισθήματα προς τον συνάνθρωπο θεωρείται εξίσου σημαντικό -αν όχι πολύ σπουδαιότερο- από το να λύνεις εξισώσεις μαθηματικών. 'Οσο κι αν αυτό ηχεί στ' αφτιά κάποιων παράξενο ή "αντιεπιστημονικό", προκύπτει μέσα από πολλές έρευνες, αφού μαθητές κατά τεκμήριο ευφυείς είχαν μεγάλα ποσοστά επαγγελματικής και οικογενειακής αποτυχίας στη μετέπειτα ζωή τους λόγω ακριβώς των συναισθηματικών τους ελλείψεων. (3) Η ισόρροπη λοιπόν σωματική, ψυχική και διανοητική καλλιέργεια αντιμετωπίζεται πια ως βασικός σκοπός της εκπαίδευσης. Οι νέες αυτές τάσεις οδήγησαν σιγά-σιγά τους σχεδιαστές της εκπαιδευτικής πολιτικής και στη χώρα μας να υιοθετήσουν μια πιο σύνθετη και σύγχρονη προσέγγιση στη σύνταξη των προγραμμάτων σπουδών, με την ένταξη σ' αυτά μαθημάτων ή δράσεων βιωματικού χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, επιχειρείται μέσω ειδικών προγραμμάτων, όπως η αγωγή υγείας, η περιβαλλοντική και διαπολιτισμική εκπαίδευση, η επιχειρηματικότητα στην εκπαίδευση, το θεατρικό παιχνίδι,η διαθεματική εκπαίδευση, οι συμπράξεις σχολείων σε δίκτυα κ.ά. (4) να διευρυνθεί ο εκπαιδευτικός ορίζοντας του σχολείου με τη σύνδεσή του με την καθημερινή πραγματικότητα, ώστε ο μαθητής ήδη από τα πρώτα του χρόνια να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη εικόνα του κόσμου και να τον κατανοήσει με ένα τρόπο πιο βιωματικό.

Ας δούμε τώρα ενδεικτικά δύο από τα νέα προγράμματα που άρχισαν να εφαρμόζονται στα ελληνικά σχολεία: τη διαθεματική εκπαίδευση και τις συμπράξεις σχολείων.

Η διαθεματική εκπαίδευση

Το μοντέλο της διαθεματικής εκπαίδευσης αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη καινοτομία και έχει αρχίσει ήδη να εφαρμόζεται στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια με ενθαρρυντικά αποτελέσματα, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά την υλοποίησή του. Η εφαρμογή του στη χώρα μας τα τελευταία δύο χρόνια στα πλαίσια της λεγόμενης ευέλικτης ζώνης διδασκαλίας είναι νομίζω ένα ενδιαφέρον πείραμα, τα αποτελέσματα του οποίου θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό και την κατεύθυνση που θα πάρει η εκπαίδευσή μας στο μέλλον.

Τι είναι όμως η διαθεματική εκπαίδευση;

Είναι μια ολιστική προσέγγιση της γνώσης και γενικά του κόσμου, όπου επιδιώκεται να συνδεθούν και να ενοποιηθούν οι κατακερματισμένες ειδικές γνώσεις σε μια συνολική "ανάγνωση". Στόχος είναι να γίνει κατανοητό ότι κάθε επιμέρους επιστήμη συνδέεται άμεσα και ουσιαστικά με τις άλλες και ότι όλες από κοινού μπορούν να ερμηνεύσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τη ζωή και να υπηρετήσουν πιο αποτελεσματικά τον άνθρωπο. Οι διαθεματικές εργασίες προσφέρουν ένα πεδίο συνολικής θέασης, καθώς τα γνωστικά αντικείμενα συνδέονται μεταξύ τους ανεξάρτητα από κλάδους επιστημών. Στα πλαίσια αυτά ο ρόλος του εκπαιδευτικού και του μαθητή γίνεται πιο ουσιαστικός και υπεύθυνος και επαναπροσδιορίζεται δημιουργικά ο ρόλος του σχολείου. (5)

Η διαθεματική εκπαίδευση ''αναγκάζει'' τους παράγοντες της εκπαιδευτικής διαδικασίας, μαθητές και καθηγητές, να επανεξετάσουν και να διαφοροποιήσουν τους παραδοσιακούς ρόλους τους και να συνεργαστούν δημιουργικά μέσα στο σχολείο. Οι μαθητές μαθαίνουν να γίνονται οι ίδιοι ερευνητές, αξιοποιώντας τις γνώσεις τους από όλα τα μαθήματα και συνεργαζόμενοι μεταξύ τους. Δεν τους παρέχεται μια έτοιμη ύλη που πρέπει να μάθουν, αλλά οδηγούνται από τον διδάσκοντα να συλλέξουν στοιχεία από διάφορες πηγές, τα οποία καλούνται να τα αξιοποιήσουν ώστε να συνθέσουν ένα τελικό αποτέλεσμα. Για να ανταποκριθούν στις ανάγκες μιας εργασίας αξιοποιούν όχι μόνο τις γνώσεις τους από τα σχολικά βιβλία αλλά αναζητούν το υλικό και σε βιβλιοθήκες και σε άλλους χώρους εκτός σχολείου. Επίσης, παίρνουν συνεντεύξεις, επισκέπτονται ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία, εκθέσεις, πινακοθήκες κ.ά. και συγκροτούν το υλικό που τους χρειάζεται για επεξεργασία και μελέτη. Ο εκπαιδευτικός συντονίζει την όλη προσπάθεια και επεμβαίνει διακριτικά όταν είναι απαραίτητο, λαμβάνοντας υπόψη τις δυνατότητες των μαθητών του.

Σε όλη αυτή την πορεία της έρευνας, της μελέτης και της παρουσίασης των αποτελεσμάτων εκείνο που προέχει είναι η συμμετοχή όλων, η αξιοποίηση γνώσεων και βιωμάτων και κυρίως η διαδικασία της μάθησης. Συνεπώς, με αυτές τις δραστηριότητες η γνώση ξεπερνά το σχολικό βιβλίο, οι μαθητές εργάζονται ατομικά ή σε ομάδες, οι ώρες έχουν ευελιξία και δεν απαιτείται βιαστικό κλείσιμο ενός θέματος, αν αυτό δεν έχει ολοκληρωθεί στη συνείδηση των μαθητών. Συγχρόνως, οι μαθητές μαθαίνουν να εκφράζονται, να συγκροτούν τη σκέψη τους και να ασκούνται στην παραγωγή γραπτού και προφορικού λόγου. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η ερευνητική αυτή διαδικασία μαθαίνει στους μαθητές πώς να μαθαίνουν, στοιχείο που θα τους βοηθήσει στη δια βίου μάθηση και τη δυναμική προσαρμογή τους στις εκάστοτε εξελίξεις.

'Ενας άλλος τρόπος εφαρμογής της διαθεματικότητας είναι η παράλληλη και συντονισμένη επεξεργασία ενός θέματος από πολλές ειδικότητες καθηγητών στο σχολείο, που γίνεται συνειδητά, προγραμματισμένα και πάντοτε προσαρμοσμένη στις δυνατότητες της εκάστοτε τάξης. 'Οταν, για παράδειγμα, στο μάθημα των θρησκευτικών οι μαθητές διδάσκονται τα γεγονότα της Γέννησης του Χριστού, στο μάθημα της Ιστορίας μπορούν να ασχοληθούν με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες εκείνης της περιόδου στον συγκεκριμένο τόπο, στη Χημεία με τη χημική σύσταση των δώρων των Μάγων, στη Μουσική με τους ύμνους ή τα τραγούδια που έχουν γραφτεί για το γεγονός κ.ο.κ.. Με τον τρόπο αυτό, τα παιδιά "χωνεύουν" πολύ καλύτερα τα θέματα, καθώς δημιουργούν πλήθος συνειρμών και εικόνων. Το μοντέλο της διαθεματικής εκπαίδευσης καθώς από τη φύση του είναι δυναμικό και όχι στατικό, στηρίζεται στην ενεργή συμμετοχή όλων των παραγόντων της εκπαιδευτικής διαδικασίας γι' αυτό και συνάντησε αρκετές δυσκολίες στην εφαρμογή του. Η ενεργοποίηση και συνεργασία στο πλαίσιο συλλογικών δράσεων ενώ προβάλλεται ως ένα αίτημα των σύγχρονων κοινωνιών, εντούτοις σκοντάφτει στο γενικότερο πρόβλημα της αδράνειας και της αδιαφορίας. Η αναγνώριση της αναγκαιότητας για αλλαγές αυτού του τύπου στην εκπαίδευση φαίνεται πως απαιτεί και χρόνο αλλά και συστηματική ενημέρωση κυρίως από την πλευρά των καθηγητών.

Οι συμπράξεις σχολείων

'Ενα άλλο ενδιαφέρον πρόγραμμα που εφαρμόζεται τελευταία στη χώρα μας είναι οι συμπράξεις σχολείων στα πλαίσια δικτύων με κοινά αντικείμενα έρευνας και μελέτης. Τα δίκτυα σχολείων αφορούν συνεργασίες μεταξύ εκπαιδευτικών μονάδων με βάση ένα κοινό πρόγραμμα δράσης μέσα στο σχολείο και στην κοινωνία. Συγκεκριμένα, τίθενται ένας ή πολλοί στόχοι και καλούνται οι εμπλεκόμενοι σ' αυτό, καθηγητές και μαθητές να εργαστούν ατομικά και συλλογικά για την υλοποίησή τους. Οι δράσεις αυτές εντάσσονται είτε μέσα στο πρόγραμμα του σχολείου είτε συνηθέστερα εκτός προγράμματος. Ας δούμε ένα παράδειγμα:

Από πέρυσι άρχισε να εφαρμόζεται σε μερικά σχολεία ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα με θέμα ''Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των δύο φύλων''. Το πρόγραμμα αποσκοπεί στην προώθηση της ιδεολογίας της ισότητας των δύο φύλων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Μέσα από τα προγράμματα επιμόρφωσης των εν ενεργεία εκπαιδευτικών καθώς και μέσα από τα παρεμβατικά μαθήματα που θα υλοποιήσουν με τη συμμετοχή των μαθητών/τριών οι επιμορφούμενοι εκπαιδευτικοί, γυναίκες και άνδρες, θα εντάξουν την οπτική του φύλου στη διδακτική του γνωστικού αντικειμένου τους, θα ενεργήσουν ως ερευνητές στην τάξη τους, θα μελετήσουν την ανάπτυξη των διαφορετικών ταυτοτήτων του φύλου στην εφηβεία και θα συμβάλουν στην αλλαγή της σχολικής πραγματικότητας εξασφαλίζοντας στον βαθμό των δυνατοτήτων τους την άρση των στερεοτύπων, την προώθηση της ισότητας των φύλων στο χώρο της εκπαίδευσης και τον εργασιακό χώρο και γενικότερα την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών για τα δύο φύλα στην κατανομή των κοινωνικών ρόλων. (6)

Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος είναι δυνατόν οι εκπαιδευτικοί να επιλέξουν επιμέρους θέματα που σχετίζονται μ’ αυτό, όπως ''Βία και επιθετικότητα στον σχολικό χώρο', ''Κακοποίηση γυναικών'', ''Παραδοσιακοί και σύγχρονοι ρόλοι των δύο φύλων'' κ.ά. τα οποία θα υλοποιήσουν με παρεμβάσεις στο επίπεδο του σχολείου και της κοινωνίας ευρύτερα. Για τον σκοπό αυτό και ανάλογα με το θέμα οι μαθητές με τη διακριτική καθοδήγηση των καθηγητών θα συζητήσουν προβληματισμούς και βιώματα, παρατηρήσεις και εμπειρίες από την καθημερινή τους πραγματικότητα. Παράλληλα, θα εργάζονται ατομικά και συλλογικά στο επίπεδο του σχολείου, της οικογένειας και της κοινωνίας για να ερευνήσουν, να μελετήσουν, να καταγράψουν το φαινόμενο και να οδηγηθούν στα δικά τους συμπεράσματα. Η μελέτη επί παραδείγματι του φαινομένου της ανδρικής βίας προς τις γυναίκες αποσκοπεί πρωτίστως στην αναζήτηση των λόγων που προκαλούν αυτή τη συμπεριφορά ώστε να συνειδητοποιηθούν από τους μαθητές οι γενεσιουργές αιτίες.

Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε ότι αποδέκτης της ευαισθητοποίησης σε θέματα ισότητας δεν είναι μόνο όσοι εμπλέκονται άμεσα στο πρόγραμμα (εκπαιδευτικοί, μαθητές και μαθήτριες) αλλά, μέσα από μια διαδικασία διάχυσης, και οι οικογένειές τους, ο κοινωνικός περίγυρος, η ευρύτερη κοινότητα.

Πέρα όμως από τις φανερές ωφέλειες από την υλοποίηση των προγραμμάτων αυτών, σημαντική θα είναι και η ωφέλεια που θα προκύψει από τη συνεργασία μεταξύ των σχολείων στα πλαίσια των δικτύων. Οι εκπαιδευτικές μονάδες που μέχρι σήμερα λειτουργούσαν περιχαρακωμένες στους εαυτούς τους τώρα καλούνται να ανοιχθούν στην ευρύτερη εκπαιδευτική κοινότητα και να αναλάβουν κοινές συνεργατικές δράσεις. Η ανταλλαγή αυτή, που ασφαλώς δεν είναι εύκολη υπόθεση, θα δημιουργήσει δίκτυα επικοινωνίας μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών, θα φέρει ανθρώπους πιο κοντά, θα διευρύνει τελικά τα όρια της ατομικής και συλλογικής κατανόησης.

Η προσαρμογή στις ανάγκες της νέας εποχής δεν είναι πάντα εύκολη, είναι όμως αναγκαία. 'Ετσι, και τα δύο προαναφερθέντα προγράμματα που άρχισαν δειλά-δειλά να εφαρμόζονται στο ελληνικό σχολείο, συναντούν πολλές δυσκολίες και αντιστάσεις, οφειλόμενες κυρίως στις παγιωμένες αντιλήψεις των εκπαιδευτικών και στα συνηθισμένα προβλήματα της δημόσιας διοίκησης. Αποτελούν όμως μια πρόταση σφαιρικής Παιδείας στο ελληνικό σχολείο που προσπαθεί να επουλώσει σιγά - σιγά κάποιες πληγές που έχει αφήσει πάνω μας η στείρα εκπαίδευση.

Η στήριξη λοιπόν των αλλαγών απ' όλους είναι αναγκαία αν θέλουμε πραγματικά το άνοιγμα του σχολείου στη νέα εποχή. Βασική προϋπόθεση για την αλλαγή θα πρέπει να είναι η υπέρβαση από τις παγιωμένες αντιλήψεις, την αδράνεια και το βόλεμά μας, γιατί, εάν «ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ», εμείς πώς θα μείνουμε στάσιμοι; Και αφού «ΕΝ ΤΟ ΣΟΦΟΝ», όπως έλεγε ο φιλόσοφος Ηράκλειτος, εμείς πώς θα βοηθήσουμε τους νέους να χτίσουν ένα καλύτερο αύριο, αν τους αφήσουμε μέσα στη σύγχυση του κατακερματισμού των γνώσεων;

.............................

(1) O Λεονάρντο ντα Βίντσι που φιλοτέχνησε την περίφημη "Μόνα Λίζα" ("Τζοκόντα") ήταν ζωγράφος, γλύπτης, μελετητής της ανατομίας, ναυπηγός και κατασκεύασε τις πρώτες ιπτάμενες μηχανές παρατηρώντας τα πουλιά.

(2) Μαρία Μοντεσόρι (1870-1952): Ιταλίδα παιδαγωγός. Η παιδαγωγική μέθοδος που εφάρμοσε βασίζεται στην αρχή της δημιουργίας κατάλληλου περιβάλλοντος στο παιδί, όπου αυτό θα μπορεί να πειραματίζεται και να εργάζεται, μαθαίνοντας φυσικά και χαρούμενα, με τις λιγότερες δυνατές υποδείξεις από την πλευρά των ενηλίκων.

(3) Βλ. Daniel Goleman, Συναισθηματική Νοημοσύνη, Αθήνα 1998.

(4) Τα προγράμματα αυτά εφαρμόζονται σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης, από το νηπιαγωγείο μέχρι το Λύκειο.

(5) Βλ. Αργυροπούλου Χριστίνα, "Αξιοποίηση του πολυθεματικού βιβλίου στο Γυμνάσιο", Ευέλικτη ζώνη: Διαθεματικότητα, Πολυθεματικό βιβλίο και σχέδια εργασίας για το Γυμνάσιο, Οδηγός για τον καθηγητή, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

(6) Βλ. ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ Πάξη 4.Ι.Ι.α, "Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των δύο φύλων", Εισαγωγικό θεωρητικό πλαίσιο. ΚΕΘΙ.

Ημερομηνία καταχώρησης: 15.2.2007