Η πράξη της αυτοκτονίας είναι μια πράξη - άρνηση του υποκειμένου να καταστεί σημείο στο χωροχρονικό συνεχές, προκειμένου το εγώ να μπορέσει να βεβαιωθεί. Η άρνηση βεβαίωσης ουσιαστικά αναφέρεται στην υποταγή στον πόνο της ύπαρξης. Ο πόνος αποτελεί βασική υπαρξιακή προϋπόθεση μέσω και δια της οποίας το υποκείμενο μπορεί να κατορθώσει εσωτερική πληρότητα. Και εδώ είναι το μέγα παράδοξο: η άρνηση βεβαίωσης που συνιστά πλήρη εκμηδένιση του υποκειμένου, μέσω της πράξης αυτοκτονίας το καθιστά περισσότερο από ποτέ σημείο, εφόσον, ακριβώς, από την ώρα που το υποκείμενο θα πεθάνει, μεταβάλλεται σε αιώνιο σημείο για τους άλλους.

Η σημερινή ερμηνεία του όρου ευθανασία σημαίνει την πρόκληση του σωματικά και ψυχικά ανώδυνου θανάτου από ευσπλαχνία σε ανθρώπους που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο ανίατης ασθένειας ή βαρύτατου τραυματισμού με σκοπό τη λύτρωση, ύστερα από προσωπική τους επιθυμία ή επιθυμία των συγγενών τους και με κίνητρο πάντα τον οίκτο, την αγάπη, τον σεβασμό και την αξιοπρέπεια. Είναι όμως μία έννοια που συναντάται σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς, συνδέεται άμεσα με τη γέννηση, ως αρχή του ανθρώπου και της ύπαρξής του, και καθορίζεται από το φαντασιακό - πολιτισμικό πλαίσιο της κάθε συλλογικότητας.

Η ευθανασία σήμαινε για τους 'Ελληνες το "καλώς θανείν", τον ευτυχή, ήπιο και ανώδυνο, θάνατο, τον καλό θάνατο, τον θάνατο για την αρετή (Αντιγόνη). Είναι επίσης και ο γενναίος θάνατος, ο καλός και ευκλεής θάνατος στο πεδίο της μάχης, αλλά και η ηρωική αυτοκτονία σ' αυτό ('Εκτορας). Στη Σπάρτη, ως θεσμό του κράτους, συναντούμε την ευγονική ευθανασία, με τη βρεφοκτονία των αναπήρων ή δύσμορφων βρεφών, κοινωνική υποχρέωση που αποσκοπούσε στο συμφέρον των ιδίων των βρεφών, των οικογενειών τους και της πολιτείας. Οι στωικοί φιλόσοφοι ευθανατούν με την αυτοκτονία στη γεροντική ηλικία (Κλεάνθης, Ζήνων, κ.ά.). Ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής στο έργο του Φιλοκτήτης ασχολείται με το δικαίωμα του θανάτου και τοποθετείται ανεπιφύλακτα εναντίον της ιδέας της ευθανασίας.

Ο "καλός" θάνατος γίνεται ή επιζητείται κυρίως για να αποφύγει κανείς επικείμενο θάνατο κάτω από φρικτές συνθήκες από νόσο ή από άλλες αιτίες. Η Παλαιά διαθήκη περιέχει αρκετές τέτοιες περιπτώσεις ευθανασίας, με αυτοκτονία ή με υποβοηθούμενη αυτοκτονία. Επιτρέπεται όταν συμβαίνει σε περίοδο πολέμου ή διωγμού και δηλώνεται μέσα από αυτήν η αφοσίωση σε ανώτερες αξίες και όχι σε περιφρόνηση για τη ζωή (Ζεβεέ και Σελμανά, Αβιμελέχ, Σαούλ και υπηρέτης του, κ.ά.).

Στη χριστιανική διδασκαλία, επειδή ο θάνατος θεωρείται πύλη της αιώνιας ζωής, κάθε μορφή ευθανασίας θεωρείται καταδικαστέα και για τους παραβαίνοντας αυτή τη διδασκαλία έχουν θεσπιστεί αυστηροί κανόνες. Η ευθανασία, ως το "εν ειρήνη τελειούσθαι" συναντάται στα συναξάρια των αγίων και υπό μίαν έννοια αποτελεί και δηλωτικό στοιχείο των μαρτύρων της χριστιανοσύνης.

Στην εποχή μας το θέμα αποτελεί ένα από τα πολυπλοκότερα ιατροκοινωνικά προβλήματα και εξελίσσεται σε κοινωνικό ζήτημα με τεράστιες διαστάσεις. Πρωτοπόρος στη νομιμοποίηση της ευθανασίας παρουσιάζεται η Ολλανδία και το ντοκυμαντέρ «Θάνατος κατά παράκληση» το 1994 προβάλλει εύγλωττα τις απόψεις της. Ακολουθούν και άλλες χώρες, τόσο της Ευρώπης όσο και στις ΗΠΑ, όπου γίνεται προσπάθεια καθιερώσεως του δικαιώματος στον θάνατο. Είναι όμως τόσο απλό θέμα;

Οι μορφές ευθανασίας είναι αρκετές και διακριτές μεταξύ τους: Εθελοντική ενεργητική ευθανασία ή κατά παραγγελία, όταν ο ασθενής ζητάει ίδιος να προκληθεί σε αυτόν ο θάνατος παντοιοτρόπως, είτε από τον ιατρό είτε από άλλο πρόσωπο. Μη εθελοντική ενεργητική ή ακούσια ευθανασία, προσφέρεται από τον ιατρό ή άλλο πρόσωπο σε άτομο που υποφέρει χωρίς καμία ελπίδα αποκαταστάσεως της υγείας του και χωρίς τη συγκατάθεσή του, εφόσον οι περιστάσεις είναι τέτοιες που δεν το επιτρέπουν. Παθητική ευθανασία διότι γίνεται όχι με πράξη αλλά με παράλειψη, όπως στην περίπτωση της αποσύνδεσης των μηχανημάτων υποστήριξης βασικών λειτουργιών της ζωής. Υποβοηθούμενη αυτοκτονία, όταν παρέχονται τα μέσα εν γνώσει ότι ο δέκτης θα τα χρησιμοποιήσει για να θέσει τέρμα στην ζωή του. 'Εμμεση ενεργητική ευθανασία όταν στο πλαίσιο φαρμακευτικής αγωγής εμμέσως επισπεύδεται ο θάνατος. Η διαφορά από την ενεργητική ευθανασία είναι η υποκειμενική κάλυψη της πράξεως από τον ιατρό, ο οποίος γνωρίζει ως ενδεχόμενη την πρόκληση θανάτου. Απαραίτητη είναι η συναίνεση του ασθενούς. Ευγονική ευθανασία αφορά στις περιπτώσεις κύησης, ή και γέννησης, παιδιών με σημαντικές δυσπλασίες και την διακοπή της κύησης ή την εφαρμογή της ευθανασίας στα παιδιά αυτά. Στην εποχή της κουλτούρας των νέων, υγιών και καλοσχηματισμένων ανθρώπων, η ευγονική ευθανασία μετατρέπεται σε κοινωνική και αφορά όλες τις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού με οποιαδήποτε αναπηρία, μέσα από τον στιγματισμό και την κοινωνική απομόνωση, που υφίστανται τα άτομα αυτά.

Με την ευθανασία, επίσης, συνδέονται άμεσα ο εγκεφαλικός θάνατος και οι μεταμοσχεύσεις οργάνων, εφόσον ακόμη δεν γνωρίζουμε αν στον κλινικά νεκρό ασθενή έχει πλήρως επέλθει ο θάνατος.

Το τόσο περίπλοκο αυτό θέμα προκαλεί πολλά συναισθήματα και δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητους τους νομικούς (που αποφαίνονται ποικιλοτρόπως) καθώς και τον νομικό τύπο πολλών κρατών, είτε στο πλαίσιο της ιατρικής ευθύνης είτε σχετικά με τα δικαιώματα των ασθενών. Στη περίπτωση αυτή συνδέεται με την άσκηση του δικαιώματος αυτοκαθορισμού και τη συνακόλουθη δυνατότητα να καθορίσει κανείς τον τρόπο και τη στιγμή του θανάτου του. Στη σύγχρονη αντίληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ευθανασία κατατάσσεται στα προσωπικά δικαιώματα και ως εκ τούτου είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη. Ο ισχυρισμός που επικαλούνται οι σκεπτόμενοι κατ' αυτόν τον τρόπο λέει ότι από το δικαίωμα προστασίας στη ζωή, αλλά και το δικαίωμα αυτοκαθορισμού, συνάγεται ένα δικαίωμα επιλογής του ατόμου εάν θα ζήσει, πόσο θα ζήσει και με ποιο τρόπο θα καθορίσει τον θάνατό του. Δημιουργείται a contrario στο δικαίωμα της ζωής, με επικουρικό το δικαίωμα αυτοκαθορισμού, το δικαίωμα του θανάτου, το οποίο εξίσου θα πρέπει να προστατεύεται από το κράτος. Το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης εξετάζοντας το θέμα αυτό δεν φαίνεται διατεθειμένο να αποδεχθεί την ερμηνεία ότι εκ του δικαιώματος της ζωής δύναται να συναχθεί το αντιδιαμετρικό δικαίωμα στον θάνατο. Ούτε επίσης ότι το δικαίωμα αυτοκαθορισμού μπορεί να διαπλασθεί με τρόπο ώστε το άτομο να μπορεί να έχει την εξουσία να επιλέξει τον θάνατο αντί της ζωής. Επομένως ουδόλως μπορεί να συναχθεί ένα δικαίωμα στον θάνατο είτε μέσω τρίτου προσώπου είτε με τη βοήθεια της όποιας δημόσιας αρχής. Η συζήτηση φέρει στο προσκήνιο και άλλα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως την προστασία της ιδιωτικής ζωής, την ελευθερία της συνειδήσεως, την απαγόρευση της διαφοροποιημένης συμπεριφοράς, κλπ. Αλλά και την επανεξέταση των εννοιών της ελευθερίας, της αυτονομίας και της ευθύνης. Παρ' όλα αυτά όμως το θέμα παραμένει ανοικτό και ήδη όπως αναφέραμε τα διάφορα κράτη, με πρωτοπόρα την Ολλανδία και το Βέλγιο, έχουν αρχίσει να προσπαθούν να λύσουν το θέμα αυτό δια της νομικής οδού.

Στην Ελλάδα, στο άρθρο 5 παρ1 του Συντάγματος κατοχυρώνεται το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου, ως εξειδίκευση και συγκεκριμενοποίηση του άρθρου 2παρ1 περί προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και σε συνδυασμό με το άρθρο 57 του Αστικού Κώδικα, προστατεύονται όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, με τις οποίες ο άνθρωπος ολοκληρώνεται και εκφράζεται ως προσωπικότητα και για τις οποίες δεν υφίσταται άλλη ρητή συνταγματική διάταξη. Το κράτος υποχρεούται να απέχει από ενέργειες με τις οποίες εμποδίζεται η ανάπτυξη αυτή και πρέπει να λαμβάνει θετικά μέτρα για να την διευκολύνει. Επίσης, ο ποινικός Κώδικας στα άρθρα 300 - 303 αναφέρει περιπτώσεις που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε περιπτώσεις οιονεί ευθανασίας. Εν τούτοις η πράξη παραμένει τιμωρητέα και, ως εκ των συμφραζομένων, προσφέρεται επιείκεια στις περιπτώσεις αυτές.

Το θέμα αυτό, του οποίου η συζήτηση εμφανίστηκε έντονα σχετικά τελευταία, συνδέεται άμεσα στη σύγχρονη εποχή με τις βιοϊατρικές εξελίξεις και τις νέες προοπτικές που δίνονται στον άνθρωπο για τη δημιουργία της ζωής και τη θεραπεία της ζωής. Φαίνεται σαν η δυνατότητα δημιουργίας ή θεραπείας ζωής να ανακινεί και το θέμα της "δημιουργίας" ή "θεραπείας" του θανάτου, αν μου επιτρέπεται να χρησιμοποιήσω τους δύο όρους αυτούς με (αντι) εμ-φατικό τρόπο και με το σκεπτικό που μόλις παραπάνω ανέλυσα. Υποβοηθούμενη τεκνοποιία και υποβοηθούμενη αυτοκτονία είναι τα σημεία καθορισμού ενός συνεχούς που αντικατέστησαν τα καταληπτά σε όλους σημεία της γέννησης και του θανάτου, που καθόριζαν ως μόνα γνωστά και σίγουρα στο ανθρώπινο ον μία διάρκεια που συνηθίζουμε να αποκαλούμε ζωή. Οι δυνατότητες της ιατρικής δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να κατασκευάσουν τον εαυτό τους, όπως επιθυμούν, επιτρέποντας με αυτό τον τρόπο στο φαντασιακό να υλοποιηθεί, μετακινώντας την ίδια στιγμή το άτομο από το πλαίσιο της επιθυμίας και τοποθετώντας το σ' ένα πλαίσιο παντοδυναμίας. Η υποβοηθούμενη τεκνοποιία επιτρέπει στο υποκείμενο να αποκτήσει παιδί, υπακούοντας πολλές φορές σε κοινωνικές επιταγές και όχι σε προσωπική επιθυμία, και το τοποθετεί σ' ένα πεδίο έλλειψης, της έλλειψης της ηδονής. Υπό αυτή την οπτική θα λέγαμε ότι η υποβοηθούμενη τεκνοποιία ομοιάζει με την υποβοηθούμενη αυτοκτονία: ότι και οι δύο λειτουργούν σ' εκείνη τη "θεραπεία" ή και "δημιουργία" της ζωής που εξισώνεται με τον θάνατο δια αυτοκτονίας, εφόσον το υποκείμενο κινείται στο πεδίο έλλειψης του είναι. Θα έλεγε κανείς ότι το παράδοξο της εποχής μας είναι ότι ενώ μέχρι τώρα οι έννοιες ζωή -vs- θάνατος φαινόταν να είναι σαφείς και κατανοητές και να σχηματίζουν ένα αντιθετικό ζεύγος εννοιών, εντούτοις στη σημερινή εποχή τα όρια των δύο εννοιών φαίνονται να είναι τελείως συγκεχυμένα, ανεστραμμένα και, ως εκ τούτου, οι δύο έννοιες φαίνεται να ταυτίζονται, καταλήγοντας στο αξίωμα: «ο θάνατός μου ζωή μου».

Βλέπε επίσης:

Ι. Γ. Παπαγιαννόπουλου, "Η ευθανασία εν τη Παλαιά Διαθήκη".

Σεβ. Μητροπολίτου Φθιώτιδας κ. Νικολάου, "Η θέσις της Εκκλησίας επί του θέματος της Ευθανασίας".

Ισμήνης Κριάρη, "Ευθανασία και ατομικά δικαιώματα - Η προσέγγιση από πλευράς διεθνούς και συγκριτικού δικαίου".

Αποστόλου Γεωργιάδη, "Το δικαίωμα στον θάνατο".

Χρήστου Τσαϊτουρίδη, "Η ευθανασία ως συνταγματικό δικαίωμα του ασθενούς".

Σταύρου Μπαλογιάννη, "Η ευθανασία - κοινωνικοί και ηθικοί προβληματισμοί. Απόψεις εκ του χώρου της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής".

Ημερομηνία καταχώρησης: 25.1.2007